Diễn biến tâm trạng và hành động của Mị trong đêm cứu A Phủ bài số 10
Với truyện ngắn Vợ chồng A Phủ, nhà văn Tô Hoài đã rất thành công khi lựa chọn và phản ánh đời sống của con người miền núi một cách chân thực và sâu sắc. Bước tiến của Tô Hoài là đã hướng con người đến với ánh sáng của cách mạng sau khi đã tự giải thoát mình ra khỏi sự kìm kẹp của chế độ thực dân phong kiến khắc nghiệt và tàn bạo. Họ tự giác, tự nguyện gắn cuộc đời mình với cách mạng và quay trở lại giải phóng những người khác. Diễn biến tâm trạng và hành động của nhân vật Mị trong đêm giải thoát cho A Phủ chạy trốn khỏi Hồng Ngài là một minh chứng sinh động, thuyết phục và đầy tính nhân văn.
Tô Hoài đã xây dựng một không gian phù hợp, có ý nghĩa tạo điều kiện thuận lợi để nhân vật hành động. Đấy làm một đêm đông “dài và buồn” khi A Phủ bị trói chặt nơi chiếc cọc định mệnh và trong tình trạng cận kề cái chết. Hằng đêm, như thường lệ, Mị dậy sớm để được sưởi lửa, được trò chuyện, tâm tình, sẻ chia nỗi niềm với ngọn lửa. Qua ánh lửa bếp, thấy mắt A Phủ trừng trừng, mới biết anh ta còn sống. Mấy đêm nay vẫn thế, Mị vẫn thản nhiên thổi lửa hơ tay “nếu A Phủ là cái xác chết đứng đấy, cũng thế thôi”. Mị hờ hững với tha nhân, lạnh lùng với số phận đồng loại, vô cảm với nỗi đớn đau phận người.
Bởi lẽ, chuyện một người trói đứng là chuyện quen thuộc, rất đỗi bình thường đối với gia đình này. Chính Mị cũng đã từng là nạn nhân trải nghiệm thực trạng tàn khốc phi nhân tính đó. Mị thấm đẫm nỗi khổ của cực hình đó. Hơn nữa, nỗi đau của đời Mị quá lớn, như trái núi đang đè lên nặng trĩu. Mị đâu còn khả năng quan tâm, để ý đến người khác. Mị lại chìm sâu trong trạng thái lạnh lùng, dửng dưng, vô cảm.
Thế rồi, một đêm khuya nữa lại đến, Mị trở dậy thổi lửa hơ tay. Ngọn lửa bập bùng sáng lên “Mị lé mắt trông sang thấy hai mắt A Phủ vừa mở, một dòng nước mắt lấp lánh bò xuống hai hõm má đã đen xám lại”. Đấy là dòng nước mắt hiếm hoi của một gã đàn ông can trường, giàu nghị lực và đặc biệt chưa từng biết khóc. Đấy là dòng nước mắt nỗi niềm, kí thác nhiều thông điệp, Nó vừa thể hiện sự tuyệt vọng, vừa khẩn thiết van xin, cầu cứu. Và thật sự, đôi dòng nước mắt của A Phủ đã khêu lên nỗi đau năm trước, khi Mị bị trói “nhiều lần khóc, nước mắt chảy xuống miệng, xuống cổ,không biết lau đi được”. Nó gợi nhắc câu chuyện bi thương về cái chết của người đàn bà thân phận mỏng ngày trước. Nó đánh thức trong Mị những suy nghĩa và nhận thức hết sức mới mẻ mà trước đó chưa từng có.
Giờ đây, qua dòng nước mắt của người khác, Mị nhận diện rõ hơn cái tàn ác, hung bạo mà người nhà của đại gia đình thống lí Pá Tra gây ra. Mị nhận diện rõ hơn cái tàn ác, hung bạo mà người nhà của đại gia đình thống lí Pá Tra gây ra. Bằng tất cả nỗi đớn đau và niềm cảm thông, xót xa cho nạn nhân đang gánh chịu cực hình ngoài kia, Mị kết luận: Chúng nó thật độc ác. Mị cũng thấy được cái chết gần kề nơi con người A Phủ “cơ chừng này, chỉ đêm mai là người kia chết, chết đau đớn, chết đói, chết rét, phải chết”. Mị muốn cứu A Phủ, giải thoát cho kẻ bất hạnh, nhưng rồi ám ảnh về cái chết thay người “biết đâu, A Phủ chẳng đã trốn được rồi, lúc ấy bố con Pá Tra sẽ bảo là Mị cởi trói cho nó, Mị liền phải trói thay vào đấy, Mị phải chết trên cái cọc ấy”. Nghĩ thế, Mị trở nên sợ hãi, run người…
Và rồi, tình yêu thương con người thức dậy, Mị lại quên chính bản thân minh (như ngày xưa Mị đã quên mình để cứu bố thoát khỏi kiếp nạn nợ nần nơi nhà thống lí). Cô dũng mãnh: “rút con dao nhở cắt lúa, cắt nút dây mây”, giải thoát cho A Phủ khỏi lưỡi hái của tử thần. Đây là khoảnh khắc thiêng liêng, giây phút tuyệt đẹp của đời Mị (đã hai lần bừng sáng trong cuộc đời: vâng lời cứu bố, tự phát cứu A Phủ). Hành động đẹp ấy xuất hiện từ lòng trắc ẩn, yêu thương đồng loại. Là sự phát huy cao độ “kĩ năng thể hiện sự cảm thông”, trong Mị bừng lên ý thức không chỉ sống cho riêng mình mà còn cho tha thân. Đây đích thực là một con người cao thượng, đậm chất nhân văn.
Khi A Phủ được giải thoát, còn lại mình Mị và bóng đêm, cô “đứng lặng trong bóng tối”. Giữa ranh giới mong manh giữa sự sống và cái chết, Mị như bừng tỉnh nhận ra bản thân đang ở trong một tình thế vô cùng ngặt nghèo. Mị hối thúc A Phủ “đi ngay…”, còn bản thân mình cũng nhanh nhạy “vụt chạy ra”. Bởi biết rằng “ở đây thì chết mất”. Mị băng mình lao đi, đuổi kịp A Phủ, nói thở trong gấp gáp “A Phủ cho tôi đi” và được A Phủ đồng ý: “đi với tôi”. Hnahf động của Mị chỉ đơn giản thể hiện một điều rằng Mị mong được sống, được tồn tại, được là chính mình dù chưa biết cuộc đời phía trước sẽ ra sao, hay đơn giản hơn là có chạy thoát khỏi Hồng Ngài được hay không.
Giờ đây, Mị can đảm thắng vượt thế lực huyền bí của thần quyền (con ma nhà thống lí), quên cả sức mạnh cường quyền (thế lực thống trị của cha con thống lí Pá Tra). Cô mạnh mẽ bứt mình ra khỏi “ngục tù”, của nhục nhằn khốn khổ. Hai người dìu nhau xuyên trong bóng đêm, cố vượt qua ranh giới giữa sự sống và cái chết. Họ hướng về phía trước. Bên kia là thế giới của tự do, của tương lai ngày mai rực rỡ, huy hoàng. Tuy gian nan thử thách còn nhiều, nhưng tự do, tình yêu, hạnh phúc sẽ đến, chân trời xán lạn của cuộc đời, hồng thắm ánh bình minh. Phiềng Sa, một vùng đất mới, sự sống mới. Nơi đây, đã không phụ công sức và ước mong của họ. Cả hai trở thành những con người ưu tú của cách mạng và nhanh chóng đi đầu trong phong trào du kích.
Tô Hoài đã không hề tô vẽ hay lí tưởng hóa nhân vật trong tình huống này. Nhà văn cứ để nhân vật hành động tự nhiên và tìm cách thấu hiểu, lí giải nó. Nhân vật Mị sống và hành động bằng chính sức sống của mình. Cô dám chấp nhận nghịch cảnh, xuyên qua nó để rồi chiến thắng và khẳng định mình. Bởi thế, Mị một đời lam lũ, nhưng hình hài, thể xác không đến nổi kiệt quệ thê thảm, lưng còng rạp xuống như người chị dâu cam chịu tội nghiệp. Mị một đời bị coi rẻ, khinh khi nhưng Mị không để phận mình tan biến đi như người đàn bà làm dâu chết trói ngày trước. Mị vẫn là Mị, “qua bĩ cực lại thái lai”. Mị hiện hữu, dám đối mặt với nghịch cảnh và chiến thắng, làm chủ đời mình. Đó là thành công lớn nhất của nhà văn Tô Hoài khi xây dựng hình ảnh con người mới, con người của thời đại cách mạng, được soi sáng dẫn bước họ đến tương lai bằng chính sức mạnh vốn có của họ.
