Bài tham khảo số 4
Thạch Lam là nhà văn hiện diện trong thời gian không dài trên văn đàn Việt Nam - chỉ khoảng 10 năm nhưng ông vẫn được xem là nhà văn có tầm vóc. Những tác phẩm của ông để lại cho người đọc những cảm xúc, dư vị nhẹ nhàng, thấm đẫm chất thơ, chất trữ tình. Trong số đó, phải kể đến “Dưới bóng hoàng lan”, truyện ngắn kể về lần trở về của nhân vật Thanh sau hai năm xa quê, qua đó thể hiện những tình cảm đẹp đẽ, sâu sắc giữa bà - cháu, giữa Thanh - Nga, cô bạn hàng xóm cùng anh đi nhặt hoàng lan. Không chỉ thành công về mặt nội dung, tác phẩm cũng mang những nét đặc sắc về nghệ thuật, tiêu biểu cho phong cách văn xuôi Thạch Lam.
Nhắc đến truyện ngắn là nhắc đến một hình thức tự sự cỡ nhỏ, tập trung mô tả một mảnh cuộc sống, một vài biến cố trong đời sống nhân vật, thông qua đó bộc lộ rõ nét tính cách, tâm lí của nhân vật. Đặc trưng của truyện ngắn tập trung ở cốt truyện, tình huống truyện , nghệ thuật xây dựng và khắc họa tính cách nhân vật hay những đặc điểm về không gian, thời gian, chi tiết,... Song, đến với trang văn Thạch Lam, cốt truyện trở thành yếu tố có phần mờ nhạt, tác phẩm của ông là những “truyện không có cốt truyện” mà “Dưới bóng hoàng lan” là một tác phẩm như thế. “Dưới bóng hoàng lan” không phải là một câu chuyện, cũng không tập trung ở một ý tưởng nào rõ rệt. Câu chuyện không có mở đầu và kết thúc, không có cốt truyện nhưng “có cái gì dịu ngọt chăng tơ đâu đây”, vương vấn trong lòng người đọc.
“Dưới bóng hoàng lan” kể về chàng trai Thanh - mồ côi cha mẹ, ở với bà từ nhỏ, chàng trở về gặp lại ngôi nhà cũ, mảnh vườn xưa có cây hoàng lan, gặp lại người bà hiền hậu và cô gái xinh xắn từng chơi đùa với mình thuở ấu thơ, sau hai năm xa cách. Hôm sau, Thanh ra đi mang theo những kỉ niệm đẹp đẽ và dịu êm, cùng với hương hoàng lan thoang thoảng, ngọt ngào. Câu chuyện Thạch Lam mang đến cho độc giả là một mảnh chuyện đời nhỏ nhoi, bình thường nhưng ẩn sâu trong đó là những tình cảm đơn sơ, bình dị mà đẹp đẽ, cao cả.
Sau những năm đi tỉnh xa nhà, Thanh được trở về thăm bà và đắm mình trong không gian yên ả, thanh bình dưới bóng hoàng lan, được sống trong cảm giác yêu thương, gần gũi bên bà và những rung cảm trước tâm hồn, vẻ đẹp người thiếu nữ, để rồi hôm sau ra đi trong sự bịn rịn, lưu luyến. Đối với Thanh, quê hương là cả một không gian thơ mộng, cổ tích: một con đường gạch Bát Tràng rêu phủ, bức tường xanh rêu, bể nước trong giữa mảnh trời tan tác, và hoàng lan. Tất cả đã dẫn dắt tâm hồn người con xa quê trở về với những điều bình dị, mộc mạc, thơm lành. Đó là tình cảm của người bà tần tảo sớm hôm, dịu dàng trìu mến: “... rồi bà chàng, mái tóc bạc phơ, chống gậy trúc ở ngoài vườn vào ... Bà cụ thôi nhai trầu, đôi mắt hiền từ dưới làn tóc trắng đưa lên nhìn cháu, âu yếm và mến thương.” Đó là tình cảm thơ ngây, thuần khiết với cô hàng xóm mà có đôi lúc chàng tưởng như em ruột của mình: Nga. Thanh gặp lại Nga giữa khu vườn có những “búp hoa lý non và thơm rủ trong giàn,... cây hoàng lan cao vút cành lá rủ xuống như chào đón hai người”. Hương hoàng lan dịu nhẹ mà vươn vấn lòng người. Dưới bóng hoàng lan, một tình yêu đã chớm nở: “Mùi hoàng lan thoang thoảng bay trong gió mát. Không lưỡng lự, Thanh cầm lấy bàn tay Nga, để yên trong tay mình. Nga cũng đứng yên lặng.”
“Dưới bóng hoàng lan” là một truyện ngắn không có cốt truyện, chỉ như một tình huống tâm trạng, song giàu chất thơ, chất trữ tình bởi tình huống đó đã khơi gợi tâm trạng, cảm xúc nồng nàn, sâu sắc. Câu chuyện được kể bằng ngôi thứ ba, người kể toàn tri giúp cho việc diễn tả nhân vật, những diễn biến tình cảm trở nên khách quan, cụ thể hơn. Đồng thời, bằng lối ngôn ngữ miêu tả giàu hình ảnh và cảm xúc, nhà văn đã đưa người đọc trở về với những miền quê êm đềm, yên ả của nông thôn Việt Nam: “những vòng ánh sáng lọt qua vòm cây xuống nhảy múa theo chiều gió”, “mùi lá tươi non phảng phất trong không khí”, “trời xanh ngắt ánh sáng”, “lá cây rung động dưới làn gió nhẹ”,... Lời văn diễn tả chân thực thiên nhiên, đồng thời thể hiện những rung động, cảm nhận tinh tế của tâm hồn con người.
Dưới ngòi bút đậm chất thơ của Thạch Lam, hòa cũng hương thơm của dàn thiên lý, cây hoàng lan, nổi bật lên hình ảnh những người phụ nữ: một già, một trẻ với tình thương, nỗi nhớ tha thiết dành cho người đi xa. Cảnh vật và tình cảm nơi đây bình dị, đơn sơ nhưng cũng thật đậm đà, trìu mến. Có lẽ vì vậy mà tác phẩm đã được đánh giá là “đoản thiên thanh tao và trang nhã nhất của Tự lực văn đoàn, của nền văn chương Việt Nam”.
