Bài tham khảo số 4
Chèo là một hình thức kịch hát dân gian đa năng và phổ biến nhất ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Với sự kết hợp của nhiều yếu tố nghệ thuật như hát, múa, diễn, chèo được coi là một sản phẩm nghệ thuật đa tài. Với nguồn gốc từ các tầng lớp trí thức bình dân, chèo thường nhấn mạnh vào giá trị mộng công danh, học hành và sự đỗ đạt trong sự nghiệp làm quan, những ước mơ được các trí thức xưa trân trọng. Trong số các tác phẩm nổi tiếng của chèo, "Kim Nham" là một trong những vở được yêu thích nhất. Trong đó, trích đoạn "Xúy Vân giả dại" là một trong những trích đoạn được đánh giá cao và đã được sử dụng trong chương trình học của học sinh trung học phổ thông. Đây là một trích đoạn tiêu biểu cho sự tập trung vào bi kịch tình yêu và nội tâm đầy mâu thuẫn của nhân vật Xúy Vân, được thể hiện một cách đặc sắc. Các vở chèo như "Quan Âm Thị Kính”, “Trương Viên”, “Chu Mãi Thần” và "Kim Nham” đã trở thành những tác phẩm nổi tiếng và được nhiều thế hệ yêu mến. Mỗi khi mùa gặt bội thu hay đầu xuân về, nhiều làng quê tổ chức hội chèo, khiến tiếng trống chèo vang lên sau những cây lùm tre xanh, gợi lên những cảm xúc sâu sắc trong lòng người dân:
"Những cơn mưa xuân phơi phới bay
Hoa xoan rụng đầy đất trắng tay
Hội chèo đến làng Đặng ngang qua
Mẹ bảo: "Tối nay làng Đoài chèo..."
(Nguyễn Bính)
Chèo là một loại hình nghệ thuật sân khấu dân gian kết hợp hài hoà giữa nghệ thuật hát, múa và diễn xuất. Những điệu chèo rất phong phú và đa dạng, lời chèo cũng thấm nhuần với ca dao và dân ca một cách tài tình. Các trích đoạn như "Thị Mầu lên chùa”, "Xuý Vân giả dại”, "Thị Phương dắt mẹ chồng chạy giặc” và “Tuần Ty gặp đào Huế” đã trở thành những đoạn diễn xuất được nhiều người yêu thích và muốn xem mãi không chán. Trích đoạn "Xuý Vân giả dại" nằm trong phần hai của vở chèo “Kim Nhan”. Sau một thời gian xa chồng, Xuý Vân đem lòng yêu Trần Phương và bị dụ dỗ, nàng giả điên giả dại, lập mưu để Kim Nhan li dị. Với ánh mắt bốc lửa, giọng hát đầy cảm xúc, những bước đi, những điệu múa, và những cánh tay múa... như điên cuồng, nhân vật Xuý Vân đã để lại nhiều ấn tượng về lửa tình, về bi kịch tình yêu trong lòng khán giả. Nhiều nghệ sĩ chèo đã trở nên nổi tiếng nhờ vai diễn này.
Xuý Vân bắt đầu xuất hiện trong vở kịch với tâm trạng lệch lạc, từ nói lệch đến hát xuôi, cảm xúc của cô quay cuồng trong trạng thái dở tỉnh dở điên, dở ngây dở dại. Cô hát về con đò, biểu hiện cho một cô gái đang chờ đợi chồng, đang đợi chồng đi xa, buồn lo vì sợ tuổi xuân trôi qua. Những câu tiếp theo là những câu thơ lục bát phá thể, biến thể, thể hiện tâm trạng đầy bi kịch của người con gái đã có chồng và muốn dứt bỏ mối duyên tình cũ. Xuý Vân thổ lộ mối tình “gió giăng” của mình và niềm tin sẽ cùng với tình nhân “gió giăng” sống đến đầu bạc răng long, trọn vẹn “đạo hằng” thuỷ chung. Tâm trạng “nổi loạn” ấy của Xuý Vân cho đến nay vẫn còn làm cho nhiều khán giả ngỡ ngàng, ngạc nhiên. Sau khi được hỏi vai diễn và tiếng đế hô ứng của khán giả, Xuý Vân mới xưng danh và tiết lộ về bản thân và công việc của mình. Cô cũng hát điệu “hát con gà rừng” thể hiện một duyên phận trớ trêu. Cô tự cho mình là con quan, cao môn lệnh tộc, còn Kim Nhan là con nhà nghèo hèn, cục mịch tầm thường.
Xúy Vân là một người phụ nữ ngây thơ, dại khờ và luôn trong tâm trạng u uất, đau buồn vì không tìm được người "đồng sàng cộng chẩm". Tình cờ, nàng đã gặp Trần Phương và cảm thấy như đã tìm được người tri kỉ, cảm thông và yêu mến mình. Nhưng cuộc đời thật không như mơ, Trần Phương không phải là một người đàn ông tốt. Sau khi lừa dối được tình cảm của Xúy Vân, hắn ta đã xúi nàng giả điên giả dại để nhà chồng viết giấy từ hôn, hy vọng rằng hai người sẽ đến với nhau và có một cuộc sống hạnh phúc. Xúy Vân đã ngây thơ tin những lời hứa suông và giả điên mong sao chồng bỏ mình. Tuy nhiên, chồng nàng - Kim Nham không bỏ cuộc, chàng đã tìm thầy thuốc giỏi khắp nơi để chữa trị cho nàng. Nhưng bệnh của Xúy Vân là do cố ý sắp đặt, không phải bệnh thật, do đó, không có phương pháp chữa trị nào có tác dụng. Cuối cùng, Kim Nham buộc phải viết giấy từ hôn với nàng.
Sau khi bỏ chồng, Xúy Vân phải chịu sự thật đau lòng rằng Trần Phương không hề lấy nàng như đã hứa mà vứt bỏ nàng như một thứ đồ dùng cũ kĩ. Sự đả kích đó quá lớn đối với Xúy Vân, nàng không thể chịu đựng được và từ giả dại sang phát điên vì tình. Mặc dù Xúy Vân có lỗi khi bỏ chồng theo Trần Phương nhưng cô cũng đáng thương vì tin tưởng người khác một cách đầy dại khờ. Nàng đã tự hát về mình: "Tôi không trăng gió nhưng gặp người gió trăng". Mặc dù Xúy Vân không phải là một người lẳng lơ, nhưng cô lại không yêu chồng mình - Kim Nham và yêu Trần Phương say đắm.
Những hình ảnh và sự vật trong đoạn trích này được liên kết một cách bất thường và không hợp lý, chỉ có những người ngu đần mới không thể phân biệt được đâu là ngược và đâu là xuôi. Câu nói vô nghĩa được kết hợp với hành động điên dại và cười, tăng thêm sự bùng nổ của tâm trạng rối bời, tuyệt vọng và mất phương hướng. Trong khi đó, khi theo dõi toàn bộ văn bản, ta đồng cảm với Xúy Vân, cảm thấy thương tiếc cho cô vì rơi vào cuộc hôn nhân sắp đặt không có tình yêu và trách móc cô vì không biết giữ phẩm hạnh. Đoạn trích này nhấn mạnh vào sự chung thủy trong mối quan hệ vợ chồng, đồng thời cảm thông với thân phận của phụ nữ trong xã hội phong kiến. Mặc dù Xúy Vân có khát khao hạnh phúc chính đáng, nhưng không thể thực hiện nó trong thời kì đề cao nam quyền. Tuy nhiên, khi hiểu và thông cảm cho nhân vật này, ta có thể nhận ra nội dung và ý nghĩa sâu sắc, nhân văn của đoạn trích.
