Bài soạn "Nhớ đồng" của Tố Hữu số 5

I. Tác giả
1. Tiểu sử - Con người

• Tố Hữu (1920 - 2002)
• Thời thơ ấu: sinh ra và lớn lên trong gia đình Nho học ở Huế, vùng đất cố đô thơ mộng còn lưu giữ nhiều nét văn hóa dân gian.
• Thời thanh niên: sớm giác ngộ cách mạng, hăng say hoạt động và đấu tranh cách mạng, trải qua nhiều lần tù ngục.
• Sau đó, Tố Hữu liên tục giữ nhiều chức vụ quan trọng trong bộ máy lãnh đạo của đất nước, đặc trách mặt trận văn hóa văn nghệ.
  
  

2. Sự nghiệp văn học
a. Phong cách nghệ thuật

• Về nội dung: thơ Tố Hữu là thơ trữ tình - chính trị, gắn bó và phản ánh chân thực những chặng đường cách mạng đầy gian khổ, hi sinh và những chiến công. Thể hiện lẽ sống, lí tưởng, tình cảm cách mạng của người Việt Nam hiện đại.
• Nghệ thuật thơ Tố Hữu thể hiện ở phong cách trữ tình chính trị, đậm đà tính dân tộc.
  
  

b. Các tập thơ tiêu biểu: “Từ ấy”, “Việt Bắc”, “Gió lộng”, “Ra trận”, “Máu và hoa”, “Một tiếng đờn”, “Ta với ta” …

Ông được tặng thưởng Huân chương sao vàng năm 1994; Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 1996 và Giải thưởng văn học ASEAN 1999.
=> Tố Hữu là nhà thơ lớn của dân tộc, là “lá cờ đầu của thơ ca cách mạng” Việt Nam hiện đại.

II. Tác phẩm
1. Tìm hiểu chung
a. Xuất xứ - Hoàn cảnh sáng tác
* Hoàn cảnh sáng tác

1939, nguy cơ đại chiến thứ hai bùng nổ. Pháp tập trung đàn áp phong trào cách mạng Đông Dương.
29-4-1939, Tố Hữu bị bắt giam ở nhà lao Thừa Phủ → sáng tác bài thơ. Tố Hữu mới được kết nạp vào Đảng 1938, đang say sưa hoạt động phong trào, bị bắt, thế giới nhà tù cô đơn ngăn cản cuộc sống bên ngoài nhà tù.
* Vị trí: Bài thơ nằm trong phần Xiềng xích của tập thơ Từ ấy, viết chính thức vào tháng 7-1939.
b. Bố cục:

• Phần 1: Từ đầu đến thiệt thà: Nỗi nhớ da diết cuộc sống bên ngoài nhà tù.
• Phần 2: Tiếp theo đến ngát trời: Nỗi nhớ về chính mình trong những ngày chưa bị giam cầm.
• Phần 3: còn lại: Trở lại thực tại trại giam cầm lòng trĩu nặng với nỗi nhớ triền miên.

2. Tìm hiểu chi tiết
a. Nỗi nhớ da diết cuộc sống bên ngoài nhà tù.

Nỗi nhớ những âm thanh của cuộc sống: Cảm hứng của bài thơ được gợi lên từ tiếng hò.

• Tiếng hò được lặp lại nhiều lần.
• Tiếng hò lẻ loi đơn độc giữa trời trưa
  • nhân vật trữ tình cảm nhận được sự hiu quạnh.
    • Không gian đồng vắng.
    • Thời gian: trưa.
• Tiếng hò đã đồng cảm, hòa điệu của nhiều nỗi hiu quạnh.
• Người chiến sĩ cách mạng thấy nhớ nhung da diết đồng quê, cuộc sống bên ngoài nhà tù.
• Tiếng than khắc khoải, da diết
  • diễn tả cõi lòng hoang vắng vì bị cách biệt với thế giới bên ngoài => nỗi hiu quạnh của người tha thiết yêu đời.
• Sự lặp lại
  • nhấn mạnh liền ý liên kết nhiều nội dung khác nhau, tô đậm cảm xúc, khắc sâu ý tưởng => triền miên vì nỗi nhớ da diết.
• Nỗi nhớ đậm đà về đồng quê:
• Cồn thơm, ruộng tre mát, ô mạ xanh mơn mởn, nương khoai ngọt sắn bùi, chiều sương phủ bãi đồng, xóm làng và con đường thân thuộc, xóm nhà tranh thấp....
  => Tất cả đều đơn sơ, gần gũi, quen thuộc, thân thương, nhưng đều bị ngăn cách.
• Nỗi nhớ về những con người gần gũi, thân thương:
  • Những lưng còng xuống luống cày.
  • Những bàn tay vãi giống.
  • Một giọng hò đưa bố mẹ già xa đơn chiếc, những linh hồn đã khuất..
    => Nỗi nhớ chân thật đậm tình thương mến.
    
    

b. Nỗi nhớ về chính mình trong những ngày chưa bị giam cầm.

• Nhớ tới những ngày tháng tự do hoạt động cách mạng:
  "Rồi một .... ngát trời"
• Ước mơ: muốn mình là một con chim sơn ca tự do, thoát khỏi cảnh tù đày.
• Hành động: bay giữa chín tầng mây, hát khúc ca yêu đời.
  => Say mê lý tưởng, khao khát tự do sôi nổi.
  => Càng cảm thấy cô đơn với thực tại bởi cuộc sống bị giam cầm.
  => Khát vọng tự do mãnh liệt.

c. Giá trị nội dung

• Bài thơ là tiếng lòng da diết với cuộc đời, cuộc sống tự do và say mê cách mạng của nhân vật trữ tình.
• Thể hiện khát vọng tự do, tình yêu nhân dân, đất nước, yêu cuộc sống của chính mình.
  
  

d. Giá trị nghệ thuật

• Sử dụng rất thành công biện pháp tu từ điệp ngữ, điệp cấu trúc.
• Giọng thơ da diết, khắc khoải, sâu lắng.
• Hình ảnh thơ gần gũi, giản dị mộc mạc, đời thường.

Câu 1. Cảm hứng của bài thơ được gợi lên bởi tiếng hò dội vào nhà tù. Vì sao tiếng hò lại có sức gợi cảm như thế đối với nhà thơ ?

• Tiếng hò vang lên lẻ loi, đơn độc giữa trưa yên tĩnh, sâu lắng, gợi cảm giác buồn, hiu quạnh, đồng điệu với cảnh ngộ và tâm trạng người tù.
  Tiếng hò gợi dậy tất cả những gì của thế giới bên ngoài. Đó là âm thanh của cuộc sống bên ngoài đến được với nhà tù, âm thanh tiêu biểu của xứ Huế, gợi nỗi nhớ đồng quê, nhớ người dân quê da diết.

Câu 2. Những câu thơ được dùng làm điệp khúc cho bài thơ :

• Gì sâu bằng những trưa thương nhớ. Hiu quạnh bên trong một tiếng hò !
• Gì sâu bằng những trưa hiu quạnh Ôi ruộng đồng quê thương nhớ ai !

Mỗi cặp câu được lặp lại hai lần, xen kẽ nhau. Việc lặp lại như vậy tạo được hiệu quả nghệ thuật cao, tác dụng như một điệp khúc, nhấn mạnh tô đậm cảm xúc của cả bài thơ :

Nỗi hiu quạnh : Hiu quạnh trong âm thanh tiếng hò não nùng, hiu quạnh của trưa vắng, hòa điệu cùng nỗi hiu quạnh của người tù một mình đối diện với bốn bức tường giam hoàn toàn cách biệt với thế giới bên ngoài.
Nỗi thương nhớ: được khơi gợi từ tiếng hò, từ sự quạnh hiu. Thương nhớ đồng quê (từ cảnh sắc đến người dân quê).
Bao trùm là âm điệu tiếng than về nỗi quạnh hiu cùng cực của một người tha thiết yêu đời, say mê hoạt động bị cách li khỏi cuộc đời.

Câu 3. Niềm yêu quý thiết tha và nỗi nhớ da diết của nhà thơ đối với quê hương, đồng bào được diễn tả bằng những hình ảnh, từ ngữ, giọng điệu nào ?

Hình ảnh đồng quê được hình dung rõ ràng, cụ thể, không chỉ bằng đường nét, màu sắc mà còn có cả hương vị, hơi mát… Tất cả đều là những cảnh sắc đơn sơ, quen thuộc mà rất đỗi thân thương (màu sắc: ô mạ xanh; không khí yên bình; ruồng tre mát, thở yên vui; hương vị: gió cồn thơm, khoai ngọt sắn bùi; âm thanh: lúa xao xác, tiếng xe lùa nước hòa tiếng hò não nùng – những âm thanh buồn nhưng lại thể hiện được hồn quê).
Bao trùm là âm điệu tiếng than về nỗi quạnh hiu cùng cực của một người tha thiết yêu đời, say mê hoạt động bị cách li khỏi cuộc đời.

Câu 4. Niềm yêu quý thiết tha và nỗi nhớ da diết của nhà thơ đối với quê hương, đồng bào được diễn tả bằng những hình ảnh, từ ngữ, giọng điệu nào?

Hình ảnh đồng quê được hình dung rõ ràng, cụ thể, không chỉ bằng đường nét, màu sắc, mà còn có cả hương vị, hơi mát. Tất cả đều là những cảnh sắc đơn sơ, quen thuộc mà rất đỗi thân thương (màu sắc: ô mạ xanh; không khí yên bình; ruộng tre mát, thở yên vui; hương vị: gió cồn thơm, khoai ngọt sắn bùi; âm thanh: lúa xao xác, tiếng xe lùa nước hòa tiếng hò não nùng – những âm thanh buồn nhưng lại thể hiện được hồn quê).

Hình ảnh người dân quê lam lẽ nhọc nhằn, vất vả nhưng vẫn đầy lạc quan. Trong hình dung của tác giả, họ là người gieo mầm sự sống (từ ngữ: lưng con xuống luống cày; bùn hi vọng nức hương ngây, vãi giống tung trời…). Đặc biệt, lí tưởng cách mạng đã đưa Tố Hữu xích lại gần gũi với người dân quê và cảm nhận được tâm hồn rất đẹp của họ:

Đâu những hồn thân tự thuở

Nhưng hồn quen dãi gió dầm mưa

Những hồn chất phác hiền như đất

Khoai sắn tình quê rất thiệt thà.

Câu căm, từ cảm thán, thủ pháp điệp láy đi lát lại tạo âm điệu da diết (chao ôi thương nhớ, chao thương nhớ).

(1) Cảm nghĩ về niềm say mê lí tưởng, khát khao tự do và hành động của nhà thơ qua đoạn thơ từ câu « Đâu những ngày xưa tôi nhớ tôi » đến hết bài.

Các em có thể so sánh hình ảnh nhà thơ khi ở hai khổ thơ đối lập.

Trước khi gặp lí tưởng cách mạng: Băn khoăn
Vân vơ
Quanh quẩn

Tâm hồn bế tắc

• Sau khi gặp lí tưởng cách mạng.
• Như cánh chim vui say bay liệng trong không gian bao la, bát ngát.

Tâm hồn được giải phóng.

Các em thử rút ra ý nghĩa của việc tưởng nhớ quá khứ của nhà thơ trong cảnh bị giam cầm. (Gợi ý: Hình ảnh con chim tự do hoạt động ngày nào giờ đây là “Cánh chim buồn nhớ gió mây” gợi niềm say mê lí tưởng, khát khao được hoạt động, được cùng đồng chí chiến đấu tha thiết như thế nào).

Câu 5. Nhận xét chung về tâm trạng tác giả thể hiện trong bài thơ:

Bài thơ không dừng lại nỗi thương nhớ đồng quê mà còn là thương nhớ cuộc sống, thương nhớ đồng bào, kháo khát tự do, bất bình với thực tại tù đày.