Bài soạn "Hành động nói" số 4

A. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM

I. Hành động nói là gì?

Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi

Mẹ con Lí Thông đang ngủ, bỗng nghe tiếng gọi cửa. Ngỡ là hồn oan của Thạch Sanh hiện về, mẹ con hắn hoảng sợ, van lạy rối rít. Khi Thạch Sanh vào nhà kể cho nghe chuyện giết chằn tinh, chúng mới hoàn hồn. Nhưng Lí Thông bỗng nảy ra kế khác. Hắn nói:

- Con trăn ấy là của vua nuôi đã lâu. Nay em giết nó, tất không khỏi bị tội chết. Thôi, bây giờ nhân trời chưa sáng em hãy trốn ngay đi. Có chuyện gì để anh ở nhà lo liệu.

Thạch Sanh lại thật thà tin ngay. Chàng vội từ giã mẹ con Lí Thông, trở về túp lều cũ dưới gốc đa, kiếm củi nuôi thân.

(Thạch Sanh)

1. Lí Thông nói với Thạch Sanh nhằm mục đích gì? Câu nào thể hiện rõ nhất mục đích ấy?2. Lí Thông có đạt được mục đích của mình không? Chi tiết nào nói lên điều đó?3. Lí Thông đã thực hiện mục đích của mình bằng phương tiện gì?4. Nếu hiểu hành động là "việc làm cụ thể của con người nhằm một mục đích nhất định" thì việc làm của Lí Thông có phải là một hành động không? Vì sao?

Trả lời:

Lí Thông nói với Thạch Sanh nhằm mục đích: muốn cướp công lao của Thạch Sanh giết chằn tinh. Câu thể hiện rõ nhất mục đích ấy: Thôi, bây giờ nhân trời chưa sáng em hãy trốn ngay đi.
Lí Thông có đạt được mục đích của mình. Chi tiết nói lên điều đó: Chàng vội từ giã mẹ con Lí Thông, trở về túp lều cũ dưới gốc đa, kiếm củi nuôi thân.
Lí Thông đã thực hiện mục đích của mình bằng phương tiện: lời nói.
Việc làm của Lí Thông có thể coi là một hành động, vì nó là một việc làm có mục đích.

II. Một số kiểu hành động nói thường gặp

Câu 1. Trong đoạn trích ở mục I, ngoài câu đã phân tích, mỗi câu còn lại trong lời nói của Lí Thông đều nhằm một mục đích nhất định. Những mục đích ấy là gì?

Câu "Con trăn ấy ... đã lâu" nhằm mục đích thông báo.
Câu "Nay em giết nó, tất không khỏi bị tội chết" nhằm mục đích đe dọa.
Câu "Thôi ... trốn ngay đi" nhằm mục đích khuyên.
Câu "Có ... lo liệu" nhằm mục đích hứa hẹn.

Câu 2. Chỉ ra các hành động nói trong đoạn trích sau và cho biết mục đích của mỗi hành động.

Cái Tí chưa hiểu hết ý câu nói của mẹ, nó xám mặt lại và hỏi bằng giọng luống cuống:

- Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu?

Điểm thêm một "giây" nức nở, chị Dậu ngó con bằng cách xót xa:

- Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài.

Cái Tí nghe nói giãy nảy, giống như sét đánh bên tai, nó liệng củ khoai vào rổ và òa lên khóc.

...Chừng như lúc nãy thấy bắt cả chó lớn, chó con, cái Tí vẫn tưởng những con vật ấy sẽ đi thế mạng cho mình, cho nên nó đã vững dạ ngồi im. Bây giờ nghe mẹ giục nó phải đi, nó lại nhếch nhác, mếu khóc:

- U nhất định bán con đấy ư? U không cho con ở nhà nữa ư? Khốn nạn thân con thế này! Trời ơi!...

(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)

Hành động hỏi và mục đích để hỏi: "Vậy ... ở đâu?"
Hành động trình bày và mục đích thông báo "Con sẽ ... Đoài".
Hành động hỏi và mục đích là van xin "U nhất định ... u? U không ... u?".
Hành động bộc lộ cảm xúc và mục đích là để than "Khốn nạn ... này! Trời ơi ... !".

Câu 3. Liệt kê các hành động nói mà em đã biết qua phân tích hai đoạn trích ở mục I và mục II.

Qua phân tích hai đoạn trích ở mục I và II, có những kiểu hành động nói: hỏi, trình bày, hứa hẹn, bộc lộ cảm xúc, cầu khiến, đe dọa,...

B. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI

Câu 1: Trang 63 sgk ngữ văn 8 tập 2

Trần Quốc Tuấn viết Hịch tướng sĩ nhằm mục đích gì? Hãy xác định mục đích của hành động nói thể hiện ở một câu trong bài hịch và vai trò của câu ấy đối với việc thực hiện mục đích chung.

Bài làm:
Trần Quốc Tuấn viết Hịch tướng sĩ nhằm mục đích:
Khích lệ lòng yêu nước của các tướng sĩ.
Động viên tướng sĩ tích cực học tập Binh thư yếu lược do ông soạn thảo
Chúng ta có thể nhận thấy qua câu nói sau: Nay các ngươi nhìn chủ nhục mà không biết lo, thấy nước nhục mà không biết then. Làm tướng triều định mà phải hầu quân giặc mà không biết tức; nghe nhạc thái thường để đãi yến ngụy sứ mà không biết căm.
Trước hết, câu nói này là phần mở đầu khi chỉ ra những hành động sai trái của các tướng sĩ lúc bấy giờ. Trước đó, Trần Quốc Tuấn đã nêu gương những tướng lĩnh quên mình vì vua, vì nước; cũng đã bày tỏ nỗi lòng mình và đặc biệt là cách hậu đãi với binh lính, quân tướng dưới trướng của mình.
Câu nói ấy nêu lên được thực trạng mà những binh sĩ đang trải qua, kể cả quan trong triều. Tác giả sử dụng những lời lẽ rất gay gắt, mạnh mẽ để đánh trực tiếp vào lòng tự trọng của con người để họ thức tỉnh mà nhìn vào sự thực đang diễn ra trong thực tế.
Câu nói cũng là lời nhắc nhở đanh thép của vị chủ tướng với tướng sĩ của mình để họ nhận thức và khích lệ, động viên tinh thần của họ.

Câu 2: Trang 63 sgk ngữ văn 8 tập 2
Chỉ ra các hành động nói và mục đích của mỗi hành động nói trong những đoạn trích sau:
a, Tiếng chó sủa vang các xóm.
Bà lão láng giềng lại lật đật chạy sang:
- Bác trai đã khá rồi chứ?
- Cảm ơn cụ, nhà cháu đã tỉnh táo như thường. Nhưng xem ý hãy còn lề bề lệt bệt chừng như vẫn mỏi mệt lắm.
- Này, bảo bác ý có trốn đi thì trốn. Chứ cứ nằm đấy, chốc nữa họ vào thúc sưu, không có, họ lại đánh trói thì khổ. Người ốm rề rề như thế, nếu lại phải một trận đòn, nuôi mấy tháng cho hoàn hồn.
- Vâng, cháu cũng đã định như cụ. Nhưng để cháo nguội, cháu cho nhà cháu ăn lấy vài húp cái đã. Nhịn suông từ sáng hôm qua tới giờ còn gì.
- Thế thì phải giục anh ấy ăn mau lên đi, kẻo nữa người ta sắp sửa kéo vào rồi đấy!
Rồi bà lão lật đật trở về với khuôn mặt băn khoăn.
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)
b. Lê Thận nâng gươm lên ngang đầu nói với Lê Lợi:
- Đây là Trời phó thác cho minh công làm việc lớn. Chúng tôi nguyện đem xương thịt của mình theo minh công, cùng với thanh gươm thần này để bán đền Tổ quốc!
c, Hôm sau lão Hạc sang nhà tôi. Vừa thấy tôi, lão báo ngay :
- Cậu Vàng đi đời rồi, ông giáo ạ !
- Cụ bán rồi ?
- Bán rồi ! Họ vừa bắt xong...
- Thế nó cho bắt à ?
Mặt lão đột nhiên co dúm lại. Những vết nhăn xô lại với nhau, ép cho nước mắt chảy ra. Cái đầu lão ngoẹo về một bên và cái miệng móm mém của lão mếu như con nít. Lão hu hu khóc...- Khốn nạn... Ông giáo ơi ! Nó có biết gì đâu ! Nó thấy tôi gọi thì chạy ngay về, vẫy đuôi mừng. Tôi cho nó ăn cơm. Nó đang ăn thì thằng Mục nấp trong nhà, ngay đằng sau nó, tóm lấy hai cẳng sau nó dốc ngược nó lên.
(Nam Cao, Lão Hạc)
Bài làm:
Hành động nói trong đoạn trích a:
Hành động hỏi và mục đích thăm hỏi: "Bác trai ... chứ?"
Hành động trình bày và mục đích thông báo: "Cảm ơn ... như thường ... Nhưng ... lắm".
Hành động điều khiển và mục đích cầu khiến: "Này ... trốn".
Hành động trình bày và mục đích nêu ý kiến thuyết phục: "Chứ cứ nằm ... khổ. Người ốm ... hoàn hồn".
Hành động trình bày và mục đích tỏ sự đồng ý "Vàng ... cụ".
Hành động trình bày và mục đích giải thích "Nhưng để ... đã. Nhịn ... còn gì".
Hành động điều khiển và mục đích khuyên, giục: "Thế thì ... đấy".
Hành động nói trong đoạn trích b:
Hành động trình bày: Đây là ý Trời ... việc lớn.
Hành động hứa hẹn và mục đích thề nguyền: Chúng tôi nguyện ...Tổ quốc!
Hành động nói trong đoạn trích c:
Hành động báo tin và mục đích tìm sự cảm thông giải tỏa day dứt "Cậu Vàng ... ạ! "Bán rồi! ... bắt xong!".
Hành động hỏi và mục đích muốn xác nhận một sự thật "Cụ bán rồi".
Hành động hỏi và mục đích tỏ ra ngạc nhiên "Thế ... à?".
Hành động bộc lộ cảm xúc và mục đích giãi bày sự day dứt, dày vò "Khốn nạn ... ơi!".
Hành động kể và mục đích giải tỏa sự dằn vặt, đau đớn vì lừa một con chó.

Câu 3: Trang 65 sgk ngữ văn 8 tập 2
Đoạn trích dưới đây có ba câu chứa từ hứa. Hãy xác định kiểu hành động nói được thực hiện trong mỗi câu ấy.
Em đi nhanh về chiếc giường, đặt con Em Nhỏ quàng tay vào con Vệ Sĩ.
- Em để nó ở lại - Giọng em ráo hoảnh - Anh phải hứa với em không bao giờ để chúng ngồi cách xa nhau. Anh nhớ chưa? Anh hứa đi.
- Anh xin hứa.
Tôi mếu máo trả lời và đứng như chôn chân xuống đất, nhìn theo cái bóng bé nhỏ liêu xiêu của em tôi trèo lên xe.
(Khánh Hoài, Cuộc chia tay của những con búp bê)
Bài làm:
Anh phải hứa với em không bao giờ để chúng ngồi cách xa nhau: hành động điều khiển.
Anh hứa đi: hành động điều khiển.
Anh xin hứa: hành động hứa.