Bài soạn "Bài học đường đời đầu tiên" số 4

A. Kiến thức trọng tâm

1. Giới thiệu tác giả

• Tô Hoài sinh năm 1920, tên khai sinh là Nguyễn Sen, quê ở Hà Nội.
• Ông viết văn từ trước cách mạng tháng Tám - 1945
• Là nhà văn hiện đại Việt Nam có khối lượng tác phẩm phong phú, đa dạng gồm nhiều thể loại.
• Là nhà văn của thiếu nhi.

2. Giới thiệu tác phẩm

• In lần đẩu năm 1941, Gồm có 10 chương
• Là tác phẩm đặc sắc và nổi tiếng nhất viết về loài vật dành cho thiếu nhi.
• Văn bản” bài học đường đời đầu tiên” được trích trong chương I của tác phẩm.

3. Tóm tắt tác phẩm

Có một chàng Dế Mèn cường tráng, khỏe mạnh nhưng lại có tính kiêu căng với mọi người về sắc đẹp cũng như sức mạnh của mình. Chính vì thế chú hay bắt nạt mọi người. Một lần, để khoe khoang với Dế Choắt, chú đã tim cách trêu chọc chị Cốc và kết quả dễn đến cái chết thảm thương của Dế Choắt. Cái chết ấy làm Dế Mèn vô cùng hối hận và ăn năn về thói hung hăng bậy bạ của mình.

B. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI

Câu 1: Trang 10 sgk Ngữ văn 6 – tập 2

Kể tóm tắt đoạn trích và cho biết:

a) Truyện được kể bằng lời của nhân vật nào?

b) Bài văn chia làm mấy đoạn, nội dung chính của mỗi đoạn?

Bài làm:
a) Trong đoạn trích này, truyện được kể bằng lời của nhân vật chính. Đó chính là Dế Mèn. Truyện được kẻ ở ngôi thứ nhất (nhân vật xưng tôi). Lời kể chân thành, thể hiện trung thực sự ăn năn, hối lỗi của dế mèn. Từ đó tạo sự gần gũi giữa người kể và người đọc.
b) Đối với đoạn trích này, chúng ta có thể chia làm hai đoạn:
Đoạn 1: Từ đầu đến “…không thể làm lại được”: Bức chân dung tự họa của Dế Mèn.
Đoạn 2: Đoạn còn lại: Câu chuyện về bài học đường đời đầu tiên của Dế Mèn.

Câu 2: Trang 10 sgk Ngữ văn 6 – tập 2
Hãy đọc kĩ đoạn văn từ đầu bài đến sắp đứng đầu thiên hạ rồi sau đó:
a) Ghi lại những chi tiết miêu tả, ngoại hình và hành động của Dế Mèn. Nhận xét về trình tự và cách miêu tả trong đoạn văn?
b) Tìm những tính từ miêu tả hình dáng và tính cách Dế Mèn trong đoạn văn. Thay thế một số từ ấy bằng những từ đồng nghĩa hoặc gần nghĩa rồi rút ra nhận xét về cách dùng từ của tác giả.
c) Nhận xét về tính cách của Dế Mèn trong đoạn văn này?

Bài làm:
a) Những chi tiết miêu tả ngoại hình và hành động của Dế Mèn:
- Những chi tiết miêu tả ngoại hình:
Một thanh niên Dế Mèn cường tráng:
Càng: Mẫm bóng
Vuốt: cứng, nhọn hoắt
Cánh: dài tận chấm đuôi một màu nâu bóng mỡ.
Đầu: tò, nổi từng tảng rấy bướng…
Răng: đen nhánh
Râu: dài, cong.
- Những chi tiết miêu tả hành động:
Đạp phanh phách
Vũ lên phành phạch
Nhai ngoàm ngoạm
Trịnh trọng vuốt râu
Đi đứng oai vệ…dún dẩy (khoeo), rung…(râu)
Cà khịa (với hàng xóm)
Quát nạt (cào cào)
Đá ghẹo (gọng vó)
=> Từ cách miêu tả hình dáng và hành động trên ta thấy, tác giả đã sử dụng nghệ thuật muôi tả với những từ ngữ đặc sắc, đầy gợi tả bằng thủ pháp nhân hóa và so sánh sinh động.
Bên cạnh đó, tác giả còn biết trình tự miêu tả. Đó là miêu tả từ khái quát đến cụ thể, miêu tả ngoại hình kết hợp với miêu tả hành động. Ngoài ra, còn biết lựa chọn những chi tiết tiêu biểu để làm nổi bật nhân vật.

b) Những tính từ miêu tả ngoại hình và tính cách của Dế Mèn và từ đồng nghĩa hoặc gần nghĩa để thay thế nó:
Mẫm bóng = to mập, nhẵn bóng
Nhọn hoắt = nhọn như mũi giáo
Ngắn hủn hoắt = ngắn tun ngủn, ngắn cũn
Đen nhánh = rất đen, đen muột
Hùng dũng = oai vệ, hùng hô
Bóng mỡ= bóng nhẩy
Bướng = cứng đầu
=>Qua những từ ngữ trên ta thấy cách dùng từ của tác giả rất chính xác, sinh động, giàu sức gợi cảm, những từ đồng nghĩa mà ta tìm để thay thế không thể nào bằng được, làm mất đi sự hấp dẫn của câu văn.

c) Tính cách của Dế Mèn trong đoạn văn này:
Dế Mèn trong đoạn trích này là một chú dế vừa thể hiện tính dũng mãnh, vừa thể hiện sự kiêu căng tự phụ của một kẻ tưởng mình đứng đầu thiên hạ, có tính xốc nổi của tuổi trẻ và hay ảo tưởng về bản thân.

Câu 3: Trang 11 sgk Ngữ văn 6 – tập 2
Nhận xét về thái độ của Dế Mèn đối với Dế Choắt (biểu hiện qua lời lẽ, cách xưng hô, giọng điệu…).

Bài làm:

• Thái độ của Dế Mèn đối với Dế Choắt rất khó chịu, vừa thể hiện sự trịch thượng kẻ cả, vừa thể hiện sự ích kỉ, khinh thường.
• Sự trịch thượng kẻ cả:
  • Xưng hô với Dế Choắt là chú mày và tao mặc dù cả hai cùng bằng tuổi, đó là thái độ của kẻ cả, bề trên.
  • Trong con mắt của Dế Mèn, chân dung của Dế Choắt cũng được miêu tả một cách thê thảm, xấu xí: gầy gò, dài lêu khêu, như gã nghiện thuốc phiện…Đó là cái nhìn thể hiện sự cao ngạo của Dế Mèn đối với bạn mình.

• Ích kỉ khinh thường:
  • Sang chơi nhà Dế Choắt thì hết sức chê bai nhà Dế Choắt: luộm thuộm, bề bộn, tuềnh toàng…
  • Dế Choắt xin đào giúp một ngách sang nhà Dế Mèn thì Dế Mèn khinh khỉnh, ích kỉ không cho và nói những lời phỉ báng.

Câu 4: Trang 11 sgk Ngữ văn 6 – tập 2
Nêu diễn biến tâm lí và thái độ của Dế Mèn trong việc trêu Cốc dẫn đến cái chết của Dế Choắt.
Qua sự việc ấy, Dế Mèn đã rút ra được bài học đường đời đầu tiên cho mình. Bài học ấy là gì?

Bài làm:
- Dế Mèn trêu chọc chị Cốc vì sự ngông cuồng tường mình tài ba và muốn chứng tỏ cho Dế Choắt biết, mình không sợ bất kì ai trên đời. Từ lúc bắt đầu trêu chị Cốc đến lúc Dế Choắt bị chị Cốc mổ chết, diến biến tâm lí của Dế Mèn có nhiều sự thay đổi khác nhau:

Lúc bắt đầu trêu:
Sợ gì? Mày bảo tao sợ cái gì? Mày bảo tao còn biết sợ ai hơn tao nữa !.
Giương mắt ra mà xem tao trêu con mụ Cốc đây này.
Lúc trêu xong: sợ hãi, hèn nhát.
Chị trợn tròn mắt, giương cánh lên…Tôi chui tọt vào hang
Nép tận đáy mà tôi cũng chết khiếp, nằm im thin thít.
Lúc Dế Choắt bị chị Cốc đánh chết: Thì khóc thảm thiết hốt hoảng ăn năn, hối hận.
Nào tôi biết đâu cơ sự lại ra nông nỗi này.
Tối hối lắm! tôi hối hận lắm.

- Qua sự việc ấy, Dế Mèn đã rút ra được bài học đường đời đầu tiên cho mình. Đó là: Không được kiêu căng, tự phụ. Không được cậy vào sức khỏe của mình mà hung hăng làm bậy. Nếu không suy nghĩ cẩn thận trước khi làm sẽ mang họa vào thân.

Câu 5: Trang 11 sgk Ngữ văn 6 – tập 2
Hình ảnh những con vật được miêu tả trong truyện có giống với chúng trong thực tế không? Có đặc điểm nào của con người được gán cho chúng? Em có biết tác phẩm nào viết về loài vật có cách viết tương tự như truyện này?

Bài làm:

• Hình ảnh những con vật được miêu tả trong truyện rất giống với chúng trong cuộc sống. Đặt biệt, việc miêu tả chú Dế Mèn có đôi càng, cái vuốt ở chân, ở khoeo; tiếng đạp phanh phách vào các ngọn cỏ; đôi cánh; cái đầu nổi từng tảng, rất bướng; cái răng đen nhánh; sợi râu ... là hết sức chính xác và sinh động.
• Tuy nhiên viết về Dế Mèn và thế giới loài vật cũng là viết về thế giới con người. Cho nên Tô Hoài đã nhân hóa con vật, gán cho chúng những đặc điểm của con người.
  Ví dụ:
• Về hình dáng: người ốm người mập cũng như ở đây Dế Mèn to khỏe, mập mạp còn Dế Choắt gầy gò ốm yếu.
• Về tính cách: người hiền lành, yếu ớt nhưng cũng có người mạnh mẽ, hung hăng…
• Chính vì vậy, có thể nói thề giới con vật mà tác giả kể đến ở đây thực ra cũng là thế giới của con người.
• Một số tác phẩm viết về loài vật có cách viết tương tự như:
  Đeo nhạc cho mèo (truyện ngụ ngôn)
  Chú đất nung (Nguyễn Kiên)

LUYỆN TẬP
Câu 1: Trang 11 sgk Ngữ văn 6 - tập 2
Ở đoạn cuối truyện, sau khi chôn cất Dế Choắt, Dế Mèn đứng lặng hồi lâu trước nấm mồ của người bạn xấu số. Em thử hình dung tâm trạng của Dế Mèn và viết một đoạn văn diễn tả lại tâm trạng ấy theo lời Dế Mèn?

Bài làm:
Bài mẫu tham khảo:
Tôi thực sự cảm thấy có lỗi nhiều lắm Dế Choắt ạ. Chỉ vì tính ngông cuồng và thích thể hiện của mình mà tôi đã tự đánh mất đi một người bạn tốt trong cuộc đời của mình. Nghĩ lại những lời anh nói, tôi càng thấy thấm thía hơn. Có phải đã quá muộn để nhận ra những lỗi lầm ấy hay không. Đừng oán trách tôi nhé. Có lẽ, người đáng bị trừng phạt và nằm nơi đây chính là tôi chứ không phải một người tốt như anh. Tôi cảm thấy ân hận về hành động của mình nhiều lắm. Tôi quá ngu ngốc khi luôn cho mình là “bậc trên” của thiên hạ, cứ tưởng mình giỏi giang, mình ghê gớm lắm nào ngờ suy cho cùng tôi cũng chỉ “ếch ngồi đáy giếng” mà thôi. Tôi đã thực sự thấm, tôi sẽ sửa đổi tính cách của mình, không còn dám huênh hoang và kiêu ngạo nữa. Cái chết của anh đã làm tôi thức tỉnh tất cả.