Bài soạn "Bài học đường đời đầu tiên" số 3

Tìm hiểu chung về tác giả, tác phẩm

1. Tác giả

• Tô Hoài tên khai sinh là Nguyễn Sen, sinh năm 1920, quê nội ở huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Tây (nay thuộc Hà Nội), lớn lên ở quê ngoại - làng Nghĩa Đô, phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Đông, nay thuộc quận Cầu Giấy, Hà Nội.
• Ông tham gia viết văn từ trước Cách mạng tháng Tám 1945 và có khối lượng tác phẩm rất phong phú, đa dạng, gồm nhiều thể loại.
• Năm 1996, ông được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.

2. Tác phẩm

• Dế Mèn phiêu lưu kí được in lần đầu năm 1941, là tác phẩm đặc sắc và nổi tiếng nhất của Tô Hoài viết về loài vật, dành cho lứa tuổi thiếu nhi, gồm 10 chương kể về những cuộc phiêu lưu của Dế Mèn qua thế giới những loài vật nhỏ bé.
• Nội dung chính: Vốn quen sống độc lập từ thuở bé, khi trưởng thành, chán cảnh sống quẩn quanh bên bờ ruộng, Dế Mèn lên đường phiêu lưu để mở rộng hiểu biết và tìm ý nghĩa cho cuộc sống của mình. Dế Mèn đã đi qua nhiều nơi, gặp gỡ nhiều loài, thấy nhiều cảnh sống và cũng nhiều phen gặp gian nan, nguy hiểm, nhưng Dế Mèn không nản chí, lùi bước. Dế Mèn là một hình ảnh đẹp của tuổi trẻ, ham hiểu biết, trọng lẽ phải, khao khát lí tưởng và quyết tâm hành động cho những mục đích cao đẹp.
• Văn bản Bài học đường đời đầu tiên (tên do người biên soạn đặt) trích từ chương I của truyện Dế Mèn phiêu lưu kí.

3. Tóm tắt đoạn trích Bài học đường đời đầu tiên

Dế Mèn là chàng dế thanh niên cường tráng của tuổi trẻ, lại biết ăn uống điều độ và làm việc có chừng mực nhưng tính tình kiêu căng, tự phụ luôn nghĩ mình “là tay ghê gớm, có thể sắp đứng đầu thiên hạ”. Bởi thế mà Dế Mèn không chịu giúp đỡ Dế Choắt (là người hàng xóm trạc tuổi Dế Mèn với vẻ ngoài ốm yếu, gầy gò như gã nghiện thuốc phiện).

Dế Mèn vì thiếu suy nghĩ, lại thêm tính xốc nổi đã bày trò nghịch dại trêu chị Cốc nên đã gây ra cái chết thảm thương của Dế Choắt. Trước khi chết, Dế Choắt tha lỗi và khuyên Dế Mèn bỏ thói hung hăng, bậy bạ. Dế Mèn sau khi chôn cất Dế Choắt vô cùng ân hận và suy nghĩ về bài học đường đời cho mình.

Đọc - hiểu văn bản

Câu 1 - Trang 10 SGK

Kể tóm tắt đoạn trích và cho biết:

a) Truyện được kể bằng lời của nhân vật nào?

b) Bài văn có thể chia làm mấy đoạn, nội dung chính của mỗi đoạn?

Trả lời:

Tóm tắt đoạn trích: Chuyện kể về một chàng dế thanh niên cường tráng có tính kiêu căng, tự phụ luôn tự cho mình là người “sắp đứng đầu thiên hạ”. Với bản tính đó, Dế Mèn trong một lần nghịch dại trêu chị Cốc đã dẫn tới cái chết thương tâm cho Dế Choắt - anh bạn hàng xóm yếu ớt, tội nghiệp. Dế Mèn ân hận và rút ra bài học đường đời đầu tiên.

• Truyện được kể bằng lời của nhân vật Dế Mèn, xưng “tôi”.
• Bài văn có thể được chia làm 2 phần:

+ Phần 1 (Từ đầu sắp đứng đầu thiên hạ): Giới thiệu ngoại hình và tính cách của Dế Mèn.

+ Phần 2: (Phần còn lại): Câu chuyện về bài học đường đời đầu tiên.

Câu 2 - Trang 10 SGK

Hãy đọc kĩ lại đoạn văn từ đầu bài đến “sắp đứng đầu thiên hạ rồi”, sau đó:

a) Ghi lại các chi tiết miêu tả ngoại hình và hành động của Dế Mèn. Nhận xét về trình tự và cách miêu tả trong đoạn văn.

b) Tìm những tính từ miêu tả hình dáng và tính cách Dế Mèn trong đoạn văn. Thay thế một số từ ấy bằng những từ đồng nghĩa hoặc gần nghĩa rồi rút ra nhận xét về cách dùng từ của tác giả.

c) Nhận xét về tính cách của Dế Mèn trong đoạn văn này.

Trả lời:

a) Chi tiết miêu tả vẻ đẹp ngoại hình và hoạt động của Dế Mèn:

- Ngoại hình:

• Đôi càng mẫm bóng
• Những cái vuốt ở chân, ở khoeo cứng dần và nhọn hoắt
• Đôi cánh thành áo dài kín xuống tận chấm đuôi
• Đầu to ra, nổi từng mảng rất bướng
• Hai cái răng đen nhánh, nhai ngoàm ngoạp
• Sợi râu dài, uốn cong một vẻ rất đỗi hùng dũng

- Hành động:

• Thử sự lợi hại của những chiếc vuốt
• Trịnh trọng, khoan thai đưa cả hai chân lên vuốt râu
• Đi đứng oai vệ
• Cà khịa với tất cả mọi bà con trong xóm

=> Ngoại hình cường tráng của chàng dế thanh niên mới lớn. Tác giả miêu tả ngoại hình đan xen với ngoại hình làm nổi bật tính cách: kiêu căng, hống hách

b)

• Tính từ miêu tả hình dáng: Cường tráng, bóng mẫm, nhọn hoắt, hủn hoẳn, giòn giã, bóng mỡ, đen nhánh, ngoàm ngoạp…
• Tính từ miêu tả tính cách: Bướng, hãnh diện, trịnh trọng, khoan than, oai vệ, tợn, ghê gớm…
• Có thể thay thế bằng những từ: rất to, ngắn ngủn, mập bóng, ngắn cũn cỡn, đen thui, ngang tàng…

=> Ngôn ngữ của tác giả miêu tả chính xác đặc tính của loài dế, trong khi vẫn bật tính cách con người ở loài dế.

c) Dế Mèn là nhân vật ý thức được thế mạnh và vẻ đẹp của mình nhưng lại sa vào sự tự phụ, hống hách tới mức ngộ nhận về bản thân.

Câu 3 - Trang 11 SGK

Nhận xét về thái độ của Dế Mèn đối với Dế Choắt (biểu hiện qua lời lẽ, cách xưng hô, giọng điệu, …)

Trả lời:

Thái độ của Dế Mèn đối với Dế Choắt là thái độ trịch thượng, coi thường:

• Gọi bạn là Dế Choắt
• Ví von so sánh với gã nghiện thuốc phiện
• Xưng hô ta - chú mày
• Điệu bộ khinh khỉnh, giọng điệu ngang ngạnh, bề trên
• Dế Mèn dửng dưng, thờ ơ không chịu giúp đỡ Dế Choắt

=> Dế Mèn cư xử lỗ mãng, trịch thượng, thái độ thờ ơ, dửng dưng.

Câu 4 - Trang 11 SGK

Nêu diễn biến tâm lí và thái độ của Dế Mèn trong việc trêu Cốc dẫn đến cái chết của Dế Choắt. Qua sự việc ấy, Dế Mèn đã rút ra được bài học đường đời đầu tiên cho mình. Bài học ấy là gì?

Trả lời:

Diễn biến tâm lí và thái độ của Dế Mèn trong việc trêu Cốc dẫn đến cái chết của Dế Choắt:

• Huênh hoang: “Sợ gì? Mày bảo tao còn biết sợ ai hơn tao nữa”
• Trêu xong chị Cốc thì chui tọt vào hang tự đắc rằng mình đã an toàn
• Thậm chí, hát trêu xong, Dế Mèn vẫn tự đắc, thách thức: "Mày tức thì mày cứ tức, mày ghè đầu mày ra cho nhỏ đi, nhỏ đến đâu thì mày cũng không chui nổi vào tổ tao đâu!".
• Nghe thấy tiếng chị Cốc mổ Dế Choắt thì sợ hãi nằm im thin thít.
• Khi chị Cốc đi rồi, Mèn mới “mon men bò lên” hối lỗi

=> Dế Mèn từ hung hăng, hống hách trở nên hèn nhát, run sợ.

Dế Mèn rút ra bài học về thái độ, tính cách: Không kiêu căng, tự phụ, không khinh thường ai, phải biết yêu thương, giúp đỡ kẻ yếu thế hơn mình.

Bài học đường đời đầu tiên Dế Mèn rút ra được qua sự việc này đó là sự trả giá cho những hành động ngông cuồng thiếu suy nghĩ: “Sống ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có óc mà không biết nghĩ sớm muộn cũng chuốc họa vào thân”.

Câu 5 - Trang 11 SGK

Hình ảnh những con vật được miêu tả trong truyện có giống với chúng trong thực tế không? Có đặc điểm nào của con người được gán cho chúng? Em có biết tác phẩm nào viết về loài vật có cách viết tương tự như truyện này?

Trả lời:

• Hình ảnh những con vật được miêu tả giống hệt chúng trong thực tế.
  • Miêu tả chú Dế Mèn có đôi càng, cái vuốt ở chân, ở khoeo; tiếng đạp phanh phách vào các ngọn cỏ; đôi cánh; cái đầu nổi từng tảng, rất bướng; cái răng đen nhánh; sợi râu... rất chính xác và sinh động.
  • Cặp hình ảnh, nhân vật đối lập: Dế Mèn cường tráng, khỏe mạnh còn Dế Choắt thì ốm yếu, bệnh tật.

• Tô Hoài đã nhân hóa con vật, gán cho chúng những đặc điểm của con người:
  • Dế Mèn trịnh trọng và khoan thai đưa chân vuốt râu
  • Dế tưởng mình là tay ghê gớm đứng đầu thiên hạ
  • Mèn hối hận với lỗi của mình gây nên cái chết cho Choắt …

=> Tô Hoài đã sử dụng những đặc điểm của con người để gán cho chúng như : biết suy nghĩ, đi đứng, nói năng, … đây chính là biện pháp nghệ thuật nhân hóa.

• Các tác phẩm viết về loài vật được nhân cách hóa như: Cái Tết của mèo con (Nguyễn Đình Thi), Dũng sĩ bọ ngựa (Tô Hoài), Cô bé quàng khăn đỏ, Gấu, Sư tử và Cáo, Ếch ngồi đáy giếng…

Luyện tập

Câu 1 - Trang 11 SGK

Ở đoạn cuối truyện, sau khi chôn cất Dế Choắt, Dế Mèn đứng lặng hồi lâu trước nấm mồ của người bạn xấu số. Em thử hình dung tâm trạng của Dế Mèn và viết một đoạn văn diễn tả lại tâm trạng ấy theo lời của Dế Mèn.

Trả lời:

Sau khi chôn Dế Choắt, Dế Mèn từ thương cảm đến ân hận, đau xót. Càng thương Dế Choắt, Dế Mèn càng ân hận về hành động dại dột của mình.

Tham khảo 1 số đoạn văn mẫu diễn tả tâm trạng của Dế Mèn sau khi chôn cất Dế Choắt:

1. Dế Choắt ơi, cho tôi thành tâm xin lỗi anh thật nhiều. Tôi mong anh tha thứ cho sự dại dột, ngông cuồng nghĩ mình. Tôi ân hận lắm, tôi sẽ khắc ghi bài học đường đời đầu tiên đau đớn này. Tôi đã đánh mất một người bạn tốt như anh trong cuộc đời chỉ vì tôi kiêu căng, bồng bột. Từ nay, tôi xin hứa sẽ quyết tâm bỏ thói hung hăng, ngạo mạn, ích kỷ để sống có ích và ý nghĩa hơn.

2. Tôi cảm thấy hối hận và đau xót lắm. Trò đùa ngỗ ngược của tôi đã khiến cho anh Choắt phải vạ lây. Tôi giận cái thói huênh hoang, hống hách của mình. Càng nghĩ đến lời anh Choắt, tôi càng thấy thấm thía hơn. Hôm nay, cũng may mà thoát nạn nhưng nếu không cố mà sửa cái thói hung hăng bậy bạ đi thì khéo sớm muộn rồi tôi cũng sẽ tự rước hoạ vào mình. Sự việc hôm nay quả thực đã dạy cho tôi một bài học đường đời quá lớn. Chắc cho đến mãi sau này, tôi cũng không thể nào quên.

Câu 2 - Trang 11 SGK

Chia mỗi nhóm ba học sinh theo vai Dế Mèn, Dế Choắt, Cốc. Đọc phân vai đoạn Dế Mèn trêu Cốc gây ra cái chết thảm thương của Dế Choắt.

Gợi ý:

Học sinh tự phân chia thành các nhóm, phân vai để đọc đoạn Dế Mèn trêu Cốc, gây ra cái chết thảm thương của Dế Choắt.