Bài phân tích tác phẩm "Tư cách mõ" của Nam Cao số 3
Hà Minh Đức đã nhận xét Nam Cao như thế này: “Viết về người trí thức tiểu tư sản nghèo, Nam Cao đã mạnh dạn phân tích và mổ xẻ tất cả, không né tránh như Thạch Lam; không cực đoan, phiến diện như Vũ Trọng Phụng, cũng không thi vị hóa như Nhất Linh, Khải Hưng, ngòi bút của Nam Cao luôn luôn tỉnh táo đúng mực”. Có lẽ nhiều người sẽ không hiểu cái tỉnh táo, đúng mực của Nam Cao là gì và được thể hiện thế nào. Vậy thì bạn hãy đọc Tư cách Mõ, một câu chuyện hiện thực đắng lòng nhưng lại chân thực chẳng phải “truyện”.
Nam Cao luôn đi sâu vào khám phá nội tâm nhân vật, đặc biệt là những con người nghèo khổ, lam lũ trong xã hội phong kiến. Truyện ngắn Tư cách Mõ là một trong những tác phẩm tiêu biểu của Nam Cao, thể hiện rõ nét tư tưởng phê phán sự tha hóa của con người trong xã hội cũ. Truyện ngắn kể về nhân vật Lộ, một người nông dân hiền lành, chân chất, được làng phân công làm mõ làng. Lộ ban đầu rất tự trọng, không muốn làm mõ vì cho rằng đó là một công việc thấp hèn, nhục nhã. Nhưng sau khi khuyên nhủ hết lời, anh đồng ý và cũng hết lòng vì công việc. Dần dần, Lộ bị cô lập bởi làng xóm, ghen tị anh làm nên ăn ra ở mảnh vườn. Lộ trở nên tham lam, lười biếng, thích vơ vét của làng.
Lộ là nhân vật trung tâm của truyện ngắn. Anh ta xuất hiện với hình ảnh một người nông dân hiền lành, chân chất, có lòng tự trọng và là đại diện cho những người nông dân trong xã hội xưa. Anh là “con một ông quan viên tử tế, hẳn hoi”, trước đó cũng là kẻ hiền hậu và chăm làm để nuôi vợ con. Ngày ấy, các cụ, người dân trong làng ai cũng thích, cũng quý cu Lộ vừa hiền lành vừa chất phác này, đề cử anh làm mõ trong làng. Sau nhiều lần khuyên, anh nhận lời, cũng làm đâu ra đó không phụ sự kỳ vọng của ai. Nhưng có lẽ chính những cái tốt đẹp ấy, vài ba đồng tiền ấy lại là cái gai trong mắt của nhiều người. Anh bị bọn thanh niên trong làng và dần dần là người dân cô lập.
Khi đọc phần mở đầu truyện về thằng mõ, chẳng ai ngờ được đó chính là anh cu Lộ sau này. Hắn bị người ta khinh, “ỷ vào cái địa vị hèn hạ của mình để nhiễu người ta, và lấy sự nhiễu dược của người ta làm khoái lắm.” Bất ngờ thay, ta chẳng nhìn thấy chàng trai hàm hậu kia nữa, thằng mõ trong làng đã trở thành một thằng mõ chính hiệu. Trước đó, người ta gọi anh là anh cu Lộ, rồi gọi là thằng Lộ, và sau này, người ta gọi anh là thằng Mõ tham. Rồi Lộ trở nên tham lam, lười biếng, thích vơ vét của làng và tham gia mọi cái đám để lấy đồ ăn về. Hình tượng thằng mõ được Nam Cao khắc họa gần như là trái ngược với anh cu Lộ ban đầu, khiến cho chúng ta chẳng thể liên tưởng hai người ấy thành một. Vậy là tại sao, tại ai hay cái gì đã làm một con người trở nên như vậy?
Đó chính là chủ đề câu chuyện mà Nam Cao muốn cho người đọc thấy. Nam Cao đã cho thấy rằng, khi con người bị đặt trong ánh mắt khinh trọng của người xung quanh, họ sẽ dễ dàng bị tha hóa, đánh mất đi những phẩm chất tốt đẹp của mình. Con đường Lộ trở thành thằng Mõ không hề ngắn, cũng chẳng dài gì cho cam. Nhưng lạ thay, chỉ vài lần đi ăn cỗ, chỉ vài câu chuyện và ánh mắt của con người đã tạo ra một thằng Mõ còn “hơn cả những thằng mõ chính tông.” Buồn cười thay, ánh mắt của dân làng như một liều thuốc độc, đầu độc một người hiền hậu trở thành một con quỷ hút máu ai cũng căm ghét. Chắc hẳn khi nói đến đây, chúng ta không thể không nhớ về Chí Phèo – một nhân vật có hoàn cảnh tương tự dưới ngòi bút của Nam Cao. Lộ không khổ cực như Chí Phèo, nhưng anh trở nên tha hóa bởi con người, trở thành một con quỷ cũng bởi con người!
