Chiến tranh kết thúc, Nam Bắc hai miền thống nhất nhưng vẫn còn ở đó với những dấu vết và nỗi đau mà chiến tranh để lại cùng vô vàn nhọc nhằn của đời sống mới. Cuộc sống bấp bênh; khốn khó; tệ nạn xã hội: rượu chè, bạo hành gia đình; thậm chí còn là sự bất lực của công lí… Chồng chất, ngợp thở, thắt lòng. Nguyễn Minh Châu vượt qua mọi cấm kị để nói thật to cái sai, cái xấu và cả cái ác đang tồn tại trong xã hội mà trước đó ta hằng ao ước.

Liên hệ:

• “Bến không chồng” - Dương Hướng: Chiến tranh là dữ dằn và khốc liệt, là mất mát và hi sinh. Những dấu ấn thương tích mà nó để lại cho con người là kéo dài, gánh nặng của nó không chỉ đè lên vai những người lính ở chiến trường mà còn là người phụ nữ ở hậu phương nơi làng Đông quay quắt, hắt hiu không trọn vẹn.
• “Mảnh đất lắm người nhiều ma” - Nguyễn Khắc Trường: Khi con người trở về với đời sống hòa bình không còn tiếng súng, tiếng bom thì ở đó sự nhếch nhác và cái xấu của những lề thói được nuôi dưỡng hàng ngàn đời nay sau luỹ tre làng.

Hướng dẫn viết:

Khi tiếng nói sử thi lắng xuống, thì tiếng nói thế sự vang lên. Nó không vang lên giữa cánh đồng bát ngát của hợp tác xã như trong tiểu thuyết của Đào Vũ, giữa đồi rừng mênh mông của nông trường trong tập “Mùa lạc” của Nguyễn Khải mà tiếng nói của văn học thế sự trở về với hiện thực trong muôn vàn những sinh hoạt đời thường đang bày ra trước mắt. Nó vùng vẫy, quẫy đạp, vượt qua mọi cấm kị để nói thật to cái sai, cái xấu và cả cái ác đang tồn tại trong xã hội mà trước đó ta hằng ao ước. Nguyễn Minh Châu mạnh dạn lên tiếng đầu tiên khi phơi bày một xã hội với đầy những ngang trái, nghịch lí qua “Chiếc thuyền ngoài xa”. Cuộc sống bấp bênh; khốn khó; tệ nạn xã hội: rượu chè, bạo hành gia đình; thậm chí còn là sự bất lực của công lí… Chồng chất, ngợp thở, thắt lòng! Tiếp nối ngòi bút mở đường tinh anh ấy, Dương Hướng trong “Bến không chồng” thẳng thắn nhìn nhận những vết thương mà chiến tranh để lại vẫn ngày đêm rỉ máu bởi chiến tranh là dữ dằn và khốc liệt, là mất mát và hi sinh. Những dấu ấn thương tích mà nó để lại cho con người là kéo dài, gánh nặng của nó không chỉ đè lên vai những người lính ở chiến trường mà còn là người phụ nữ ở hậu phương nơi làng Đông quay quắt, hắt hiu không trọn vẹn.

Liên hệ

• Con người bị xóa mờ nhân thân: không có tên, tuổi cụ thể: Liên hệ nhân vật ông lái đò trong “Người lái đò sông Đà” của Nguyễn Tuân. Con người lao động thầm lặng, vô danh đi vào văn học.
• Là một người mẹ hết mực yêu thương con: Liên hệ bà cụ Tứ - “Vợ nhặt”; người mẹ trong dòng chảy ca dao, dân ca: “Miệng ru mắt nhỏ hai hàng/ Nuôi con khôn lớn mẹ càng thêm lo”.
• Con người của những bi kịch đời thường và mất mát đau thương thời hậu chiến: Liên hệ nhân vật Quỳ - “Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành”.

Hướng dẫn viết:
Chiến tranh kết thúc, bom đạn thôi gầm thét trên bầu trời Việt Nam. Nhưng không có nghĩa là những bi kịch và mất mát đau thương dừng lại. Vẫn còn khắp nơi trên đất nước này một nỗi đau mà thời gian không thể nào xóa được – nỗi đau về sự khốc liệt của chiến tranh. Đất nước sau chiến tranh bị tàn phá nặng nề, khó khăn chồng chất khó khăn và gánh nặng đất nước lại một lần nữa đặt lên vai những người có trách nhiệm. Nguyễn Minh Châu đã chiêm nghiệm sâu sắc rằng “chiến tranh không chỉ có chiến công, không chỉ có anh hùng và quả cảm mà còn một phần chìm khuất bao nỗi đa đoan của con người, của cuộc đời, biết bao sự hi sinh mất mát, dang dở chia lìa... vẫn phải dằn lòng lại”. Chính vì thế sau năm 1975 những sáng tác của ông mang đến cái mới trong cách nhìn đời, nhìn người và đặc biệt là những số phận con người mới với những bi kịch và mất mát thời hậu chiến. Nếu Quỳ trong trong “Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành” đau đớn trong bi kịch khi những điều mình mong muốn trái ngược với thực tế thì người đàn bà hàng chài lại chật vật trước những khốn khó của cuộc sống. (Đi sâu phân tích số phận người đàn bà hàng chài).

Liên hệ:

• Nhân vật Chí Phèo trong truyện ngắn cùng tên của Nam Cao: Nhà tù thực dân đã khiến một gã trai cày hiền lành ngày nào thành con quỷ dữ của làng Vũ Đại, hắn uống rượu, đòi nợ thuê thậm chí đương tay phá nát biết bao hạnh phúc.
• Nhân vật Hộ trong tác phẩm “Đời thừa”: Bi kịch tinh thần cũng như hoài bão cách tân nghệ thuật của Hộ là điển hình cho tầng lớp trí thức nghèo thời bấy giờ - tầng lớp luôn muốn bứt phá nhưng vẫn bị đè nén dưới tư tưởng phong kiến và không đủ bản lĩnh để vượt qua những sa ngã cuộc đời.

Hướng dẫn viết:

Balzac đã từng nói: “Nhà văn phải là thư kí trung thành của thời đại” và Nguyễn Minh Châu của ta cũng xếp vào hàng ấy. Phải thế mà bao nhiêu khó khăn, nhọc nhằn của thời đại mới ta thấy cả. Nhưng quan trọng hơn, là trong đôi mắt tinh anh và trái tim biết yêu thương, nâng niu những người cùng đường, tuyệt lộ, Nguyễn Minh Châu nhìn ra sự thay đổi của con người trước tác động của hoàn cảnh. Cuộc sống mưu sinh vất vả miền biển đã biến một gã trai hiền lành, ít nói trở nên cộc tính, vũ phu. Với người đàn ông ấy, việc đánh vợ như một “phương thuốc” giải tỏa đi những áp lực mà miếng cơm manh áo đang ghì xuống. Nhiều năm trước, Nam Cao cũng từng viết về sự thay đổi ấy ở một anh canh điền tên Chí. Nhà tù thực dân đã khiến một gã trai cày hiền lành ngày nào thành con quỷ dữ của làng Vũ Đại, hắn uống rượu, đòi nợ thuê thậm chí đương tay phá nát biết bao hạnh phúc.

Liên hệ:

• Vũ Như Tô được biết đến qua đoạn trích Vĩnh biệt Cửu Trùng Đài là một kiến trúc sư thiên tài và khát vọng nghệ thuật siêu phàm, bị hôn quân Lê Tương Dực bắt xây dựng Cửu Trùng Đài để làm nơi hưởng lạc, vui chơi với các cung nữ. Nhưng ông là một nghệ sĩ có nhân cách và có lý tưởng nghệ thuật hết sức cao đẹp, không phải là người ham sống sợ chết hay chỉ vì chút công danh mà phải bán thân mình cho nghệ thuật. Lúc đầu, ông nhất định thà chết chứ không xây dựng Cửu Trùng Đài cho tên vua bạo ngược, nhưng khi nhận ra giá trị nghệ thuật để lại cho đời thì ông lại quên mất một thực tế là dân chúng đang đói khổ.
• Cửu Trùng Đài càng xây cao bao nhiêu thì mồ hôi, nước mắt và cả máu xương của nhân dân ngày càng tăng lên bấy nhiêu. Vũ Như Tô càng quyết tâm xây dựng Cửu Trùng Đài thì các mâu thuẫn ngày càng theo đó mà khó giải quyết và Đan Thiềm càng khuyến khích Vũ Như Tô xây Cửu Trùng Đài thì xung đột giữa người nông dân và con người nghệ thuật ngày càng tăng cao. Có thể nói đó là một khát vọng hết sức chân chính nhưng nó được đặt không đúng chỗ , không kịp thời, không tính đến giá trị cuộc sống thì nghiễm nhiên chính nó sẽ tự trở thành tai họa. Trong việc xây dựng Cửu Trùng Đài, Vũ Như Tô vừa là phạm nhân và cũng vừa là nạn nhân. Diễn biến mâu thuẫn trong con người Vũ Như Tô và Đan Thiềm mặc dù được giải quyết nhưng không được thỏa đáng. Vũ Như Tô bị giết mặc dù trong thâm tâm ông không hề có ý định hại dân, khi chết ông vẫn chưa nhận ra được sai lầm của mình. Qua tấn bi kịch của Vũ Như Tô, tác giả đã đặt ra những vấn đề sâu sắc và có ý nghĩa muôn thuở về mối quan hệ giữa nghệ thuật với cuộc sống, giữa lý tưởng nghệ thuật cao siêu thuần túy của muôn đời với lợi ích thiết thực và trực tiếp của nhân dân.

Hướng dẫn viết:

Nghệ thuật luôn xuất hiện từ góc nhìn phù hợp. Đúng vậy, khi nói đến nghệ thuật, chúng ta không thể không nhắc đến cuộc sống vì hai điều luôn gắn liền với nhau. Mặc dù hai nhà văn Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Minh Châu đã viết hai tác phẩm ở hai giai đoạn khác nhau, nhưng họ có cùng một khái niệm về nghệ thuật. Ý tưởng đó được thể hiện qua hình ảnh hai nhân vật Phùng trong chiếc thuyền xa và Vũ Như Tô trong Vĩnh biệt Cửu Trùng Đài.

Hai nhà văn đã xây dựng hai nhân vật có những điểm tương đồng ngẫu nhiên và khéo léo. Nhờ đó, những viên ngọc trai ẩn giấu trong sâu thẳm tâm hồn con người được họ tìm thấy và phát triển.

Đầu tiên là Nguyễn Minh Châu, ông được coi là một trong những nhà văn tiên phong trong đổi mới văn học, mà ông luôn coi là bắt nguồn từ thực tế của cuộc sống. Nhờ đó, nhân vật Phùng được sinh ra thông qua cây bút của chính mình.

Phùng là một nhiếp ảnh gia, theo yêu cầu của trưởng khoa, anh phải chụp ảnh để đăng lên lịch cuối năm, sau nhiều ngày tìm kiếm, anh bắt gặp hình ảnh chiếc thuyền trên bờ biển trong một buổi sáng sương mù trắng sữa với một chút màu hồng từ ánh sáng mặt trời.

Quá thăng hoa trong cảm xúc của mình khi phát hiện ra một bức tranh mực của một họa sĩ cổ đại, anh nhanh chóng chụp máy ảnh và có được những bức ảnh không dễ có được trong đời sống nghệ thuật.

Chứng kiến cuộc gặp gỡ giữa Đẩu, một đồng đội cũ hiện là chánh án tòa án huyện, và người phụ nữ nghèo làng chài, Phùng nhận ra rằng người phụ nữ phải chịu đựng một người chồng nhưng lại từ chối giải thoát khỏi con người vũ phu này là vì tình yêu vô biên của bà dành cho con cái.

Phùng mỉm cười cay đắng nhận ra rằng đằng sau khung cảnh thơ mộng có rất nhiều nơi mặt trái trong cuộc sống hàng ngày mà anh chưa hiểu đầy đủ. Người trưởng phòng rất hài lòng với bức ảnh. Rất lâu sau, nó vẫn được treo ở nhiều nơi, đặc biệt là những người sành nghệ thuật và gia đình. Nhưng mỗi lần nhìn kỹ bức ảnh, cảm xúc của anh luôn bị lẫn lộn.

Tình huống được tạo ra từ cây bút của ông là sự tương phản giữa nghệ thuật và cuộc sống, nghệ thuật ở xa và cuộc sống rất gần gũi, nghệ thuật rất đẹp nhưng cuộc sống đầy bất công.

Ông cho độc giả thấy một cái nhìn đa chiều về cuộc sống, Chánh án Đẩu và nghệ sĩ Phùng hiểu nhiều điều về con người, về cuộc sống khi chứng kiến câu chuyện và tiếp xúc với người đàn bà hàng chài. Kể từ đó, ông mở ra những vấn đề mới, cực kỳ triết học cho sự sáng tạo và nghệ thuật.

Tiếp theo là Nguyễn Huy Tưởng, một nhà văn có xu hướng khai thác đề tài lịch sử, ông có nhiều đóng góp nổi bật trong thể loại tiểu thuyết và kịch, một trong những vở kịch để lại ấn tượng sâu sắc nhất với độc giả. Vĩnh biệt Cửu Trùng Đài, thông qua nhân vật Vũ Như Tô chúng ta có thể thấy được mối quan hệ thân thiết giữa nghệ thuật và cuộc sống.

Vũ Như Tô được biết đến với công việc là một kiến trúc sư thiên tài và đam mê nghệ thuật, và buộc phải xây dựng Cửu Trùng Đài bằng công sức và nước mắt của quân đội Lê Tương Dực như một nơi để thưởng thức và chơi bời với các quý cô.

Nhưng anh ấy là một nghệ sĩ có tính cách và lý tưởng nghệ thuật rất đẹp, không phải là một người tham sống sợ chết hay chỉ vì một chút danh tiếng, mà phải bán mình cho nghệ thuật. Lúc đầu, ông chắc chắn thà chết còn hơn xây dựng Cửu Trùng Đài cho vị vua bạo chúa, nhưng khi ông nhận ra giá trị nghệ thuật còn lại cho cuộc sống, ông đã quên mất sự thật rằng mọi người đang đói.

Cửu Trùng Đài càng cao, mồ hôi, nước mắt và xương của mọi người càng ngày càng tăng. Vũ Như Tô càng quyết tâm xây dựng Cửu Trùng Đài, càng ngày càng có nhiều mâu thuẫn trở nên khó giải quyết, mâu thuẫn giữa người nông dân và người đàn ông nghệ thuật ngày càng trở nên nhiều hơn. Có thể nói rằng đó là một mong muốn rất chân chính, nhưng nó không ở đúng nơi, không đúng thời điểm, bất kể giá trị của cuộc sống cũng sẽ trở thành một thảm họa.

Trong quá trình xây dựng Cửu Trùng Đài, Vũ Như Tô vừa là tù nhân vừa là nạn nhân. Những diễn biến mâu thuẫn trong con người Vũ Như Tô và Đan Phượng, dù đã được giải quyết nhưng chưa thỏa đáng. Vũ Như Tô đã bị giết mặc dù không có ý định làm hại những người trong trái tim mình, nhưng khi ông qua đời, ông vẫn không nhận ra sai lầm của mình.

Qua bi kịch của Vũ Như Tô, tác giả đặt ra những vấn đề sâu sắc và vĩnh cửu về mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc sống, giữa lý tưởng nghệ thuật tinh khiết của sự vĩnh cửu và lợi ích thiết thực và trực tiếp của nhân dân.

Cả hai tác phẩm này đều xây dựng một nhân vật hết lòng đam mê nghệ thuật, nhưng chỉ vì sự đối lập chưa rõ ràng nhưng dẫn đến kết quả đáng buồn. Nghệ sĩ Phùng nhìn thấy nhược điểm của vụ việc và kịp thời sửa chữa nó, nhưng Vũ Như Tô đã phải lấy giá nghệ thuật để đổi lấy cuộc sống của chính mình.

Mặc dù được viết trong hai bối cảnh xã hội khác nhau, văn hóa trong đó các chủ đề tồn tại là khác nhau và phong cách của hai nhà văn cũng hoàn toàn khác nhau, nhưng cả hai đều có một điểm chung cho thấy thẻ nghệ thuật. Nghệ thuật phải gắn liền với cuộc sống, phục vụ cuộc sống, nếu nghệ thuật xa đời, xa rời quần chúng thì nó sẽ chỉ mang đến bi kịch bi thảm như của Vũ Như Tô hay cái nhìn hời hợt về cuộc đời người nghệ sĩ Phùng.

Mặc dù nghệ thuật là vẻ đẹp của cuộc sống, nhưng nó không phải lúc nào cũng đẹp. Mặt sau của huy chương rạng rỡ luôn gồ ghề và nhược điểm. Ngoài ra, nghệ thuật chân chính là nghệ thuật suốt đời, phục vụ cuộc sống, nghệ thuật xa cuộc sống chỉ là nghệ thuật đơn giản, không xứng đáng với nghệ thuật chân chính, đòi hỏi người nghệ sĩ phải biết khám phá cuộc sống, hiểu nó theo nhiều cách. Nghệ sĩ thực sự giống như nghệ thuật và nghệ thuật thực sự luôn vì lợi ích của con người, không chỉ cho nghệ thuật. Như Tố Hữu từng tâm sự:

Nhân dân là bể
Văn nghệ là thuyền
Thuyền xô sóng dậy
Sóng đẩy thuyền lên