Ở các trường học Nhật Bản, học sinh không tham gia bất kỳ kỳ thi nào cho đến khi lên lớp 4 hoặc 10 tuổi. Và đó là một lý do rất tốt. Nhật Bản tin rằng mục tiêu trong ba năm đầu tiên ở trường không phải là đánh giá kiến thức hay học lực của trẻ mà là hình thành cách cư xử tốt và phát triển nhân cách của chúng. Các học giả Nhật Bản dạy cách cư xử trước kiến thức. Trong ba năm đầu tiên đến trường, trẻ em Nhật Bản được dạy phải tôn trọng con người, đối xử dịu dàng với động vật và thiên nhiên.

Ở độ tuổi rất nhỏ, chúng cũng học được cách hào phóng, nhân ái và đồng cảm. Các kỹ năng khác đang được dạy trong giai đoạn này là sự bền bỉ, tự kiểm soát và công bằng. Mặc dù nghe có vẻ quá sớm để trẻ em học tất cả những kỹ năng này, nhưng người Nhật muốn bắt đầu dạy trẻ em những kỹ năng đó sớm, đó là lý do tại sao không có gì lạ khi họ vượt trội trong các lĩnh vực khác nhau như Toán học, Khoa học và sự tiến bộ trong công nghệ. Trong khi hầu hết các trường phổ thông và đại học trên thế giới bắt đầu năm học vào tháng 9 hoặc tháng 10, thì ở Nhật Bản, tháng 4 là thời điểm bắt đầu lịch học. Ngày đầu tiên đến trường thường trùng với một trong những hiện tượng thiên nhiên đẹp nhất - thời điểm hoa anh đào nở.

Nhiều trường học Nhật Bản không thuê người lao công hoặc người trông coi như vai trò truyền thống của các nước khá trên thế giới, và phần lớn việc dọn dẹp trường học được thực hiện bởi chính trẻ em. Một trong những truyền thống của giáo dục Nhật Bản là học sinh làm o-soji (dọn dẹp). Đó là một trong số ít những điều mà những người không phải người Nhật có xu hướng biết về các trường học Nhật Bản. Các trường học Nhật Bản có nhân viên không phải là giáo viên được gọi là yomushuji , hay gọi tắt là shuji. Họ có nhiều trách nhiệm, bao gồm cả việc làm bảo vệ băng qua đường khi trường học tan học, tuy nhiên công việc chính của họ là dọn dẹp và bảo trì.

Tại một trường học điển hình, việc dọn dẹp bắt đầu sau bữa trưa và kéo dài 20 phút, sau đó bọn trẻ được nghỉ giải lao. Việc dọn dẹp như vậy xảy ra bốn lần một tuần (họ không dọn dẹp vào Thứ Tư hoặc Thứ Bảy). Vào ngày cuối cùng của mỗi học kỳ, có một đợt dọn dẹp dài hơn được gọi là osoji (dọn dẹp lớn). Trong suốt thời gian dọn dẹp, hệ thống thông báo công cộng phát ra những bản nhạc diễu hành vui vẻ (“ bài hát o-soji ,” hoặc một số bản nhạc cổ điển sôi động). Chẳng hạn, mỗi lớp có trách nhiệm dọn dẹp lớp học của mình và hai nơi khác trong trường; văn phòng y tá và thư viện. Lớp học được chia thành nhóm nhỏ, mỗi người chịu trách nhiệm cho một trong những khu vực được làm sạch.

Bữa trưa ở trường học của Nhật Bản thường là niềm ghen tị của thế giới, được coi là mẫu mực của bữa trưa bổ dưỡng ở trường và hệ thống bữa trưa ở trường được thực hiện đúng theo quy định. Phụ huynh có thể phải trả khoảng 250 yên (2,5 đô la Mỹ) mỗi ngày cho học sinh mẫu giáo và tiểu học, và từ khoảng 300-450 yên (3-4,5 đô la Mỹ) cho học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông. Bữa trưa ở trường học của Nhật Bản được lên kế hoạch cẩn thận và không bao gồm bất kỳ lựa chọn “đồ ăn nhanh”. Thực đơn bữa trưa ở trường thường do chuyên gia dinh dưỡng lên kế hoạch và thực hiện tại chỗ, và rất chú trọng đến giá trị dinh dưỡng và sự cân bằng của các bữa ăn.

Các bữa ăn thông thường bao gồm súp rau và đậu phụ, mì, cơm, salad và các món rau, cá, thịt, cà ri và các loại nước sốt phủ bên trên, trái cây, trà và một chai sữa. Thông thường luôn có trái cây, một tách trà nóng (như trà xanh hoặc trà xanh rang –hōjicha ) và sữa lạnh đựng trong chai thủy tinh. Các món salad và rau rất theo mùa và luôn được kết hợp một cách sáng tạo để không bao giờ bị lặp lại. Bữa trưa ở trường học tại Nhật Bản được phục vụ bởi các học sinh. Học sinh rất tự hào khi được túc trực trong bữa ăn trưa ở trường và thường thực sự mong chờ đến lượt mình.

Bữa trưa ở trường học Nhật Bản thường được phục vụ trong phòng chủ nhiệm, thay vì trong không gian kiểu quán ăn tự phục vụ. Học sinh Nhật Bản cũng mặc áo khoác trắng đi học trưa (hơi giống áo khoác ngoài) để bảo vệ quần áo, đội mũ trắng để tránh tóc lòa xòa và đeo khẩu trang vải để giữ vệ sinh. Mỗi học sinh sẽ rửa tay kỹ lưỡng trước bữa ăn một bồn rửa trong mỗi lớp học.

Trẻ em Nhật Bản học nhiều môn học mà chúng ta đã quen thuộc, chẳng hạn như: toán học, khoa học, khoa học Xã hội, Âm nhạc, đồ thủ công, giáo dục thể chất,...Ngày càng có nhiều trường tiểu học dạy tiếng Anh như ngôn ngữ thứ hai. Hầu hết các trường học hiện nay đều có kết nối internet do ứng dụng của công nghệ này trong giáo dục. Nhưng cũng có một số ngành học đặc biệt không phổ biến đối với các quốc gia khác như nấu ăn, kỹ năng may vá, thư pháp...đặc biệt là nghệ thuật truyền thống của Nhật Bản.

Học sinh Nhật Bản còn học thư pháp và thơ ca Nhật Bản. Thư pháp Nhật Bản, hay Shodo, liên quan đến việc nhúng bút lông tre vào mực và sử dụng nó để viết chữ tượng hình trên giấy gạo. Đối với người Nhật, Shodo là một môn nghệ thuật phổ biến không kém hội họa truyền thống. Mặt khác, Haiku là một thể thơ sử dụng những cách diễn đạt đơn giản để truyền tải những cảm xúc sâu sắc đến người đọc. Cả hai lớp đều dạy trẻ em tôn trọng văn hóa và truyền thống hàng thế kỷ của chính họ. Học sinh của Nhật Bản không thể là học tập trong một trường mà không được thấm nhuần những kiến thức hàng ngày bởi văn hóa và truyền thống của quê hương mình.

Phần lớn các trường trung học cơ sở và trung học phổ thông của Nhật Bản yêu cầu học sinh mặc đồng phục. Đồng phục học sinh Nhật Bản không chỉ là biểu tượng của tuổi trẻ mà còn đóng một vai trò quan trọng trong văn hóa của đất nước, vì chúng được cho là giúp thấm nhuần ý thức kỷ luật và cộng đồng trong giới trẻ. Có nhiều loại đồng phục từ tiêu chuẩn đến độc đáo khác nhau trong các nhóm được sử dụng. Đồng phục học sinh Nhật Bản đã có từ 150 năm trước.

Ban đầu học sinh chỉ mặc quần áo thông thường hàng ngày đến trường; kimono cho học sinh nữ, hakama cho học sinh nam. Trong thời kỳ Minh Trị, học sinh bắt đầu mặc đồng phục mô phỏng theo trang phục phương Tây. Trong thời kỳ Taishō, nam sinh bắt đầu mặc gakuran (quần tây đen kết hợp với áo dài có cổ đứng và năm nút vàng, và geta). Những thứ này vẫn còn được mặc cho đến ngày nay. Sau đó, có một thời trang dành cho đồng phục hải quân theo phong cách châu Âu, được gọi là seifuku trong tiếng Nhật, và được sử dụng lần đầu tiên vào thế kỷ 19.

Trong khi kiểu đồng phục này vẫn được sử dụng, nhiều trường học đã chuyển sang nhiều đồng phục học sinh công giáo kiểu phương Tây. Bất kể loại đồng phục nào mà bất kỳ trường cụ thể nào chỉ định cho học sinh của mình, tất cả các trường đều có phiên bản đồng phục mùa hè và đồng phục thể thao. Tùy thuộc vào mức độ kỷ luật của trường học cụ thể, học sinh có thể thường xuyên mặc đồng phục theo mùa và hoạt động khác nhau trong cùng một lớp học trong ngày.

Năm học của Nhật Bản bắt đầu vào đầu tháng 4 và kết thúc vào cuối tháng 3 năm sau. Một năm học được chia thành 3 kỳ (có trường chỉ có 2 kỳ). Lễ khai giảng được tổ chức trên khắp Nhật Bản vào đầu tháng 4, khi năm học mới bắt đầu. Buổi lễ mang đến cho các học sinh cơ hội suy nghĩ về cuộc sống học đường mà các em muốn hướng tới và cho phép các học sinh lớp lớn hơn chào đón các bạn học mới dưới khóa học của mình. Buổi lễ thường được tổ chức trong phòng tập thể dục của trường. Các học sinh lớp lớn hơn và phụ huynh thường ngồi vào chỗ trước và dành cho các học sinh mới một tràng pháo tay thật lớn khi họ bước vào phòng.

Trong một buổi lễ khai giảng điển hình, hiệu trưởng của trường đưa ra một số lời phát biểu khai mạc, khuyến khích các học sinh mùa mới có một trải nghiệm thú vị và bổ ích ở trường. Các giáo viên chủ nhiệm sau đó được giới thiệu, và một trong những học sinh lớp lớn hơn sẽ phát biểu chào mừng. Khi các bài phát biểu tiếp tục, các sinh viên mới bắt đầu thư giãn và họ bắt đầu làm quen, gần gũi hơn với trường học. Buổi lễ thường kết thúc bằng một bài hát của trường do các học sinh lớp lớn hơn hát. Sau đó, các học sinh mới được giáo viên dẫn đến lớp học của họ, giáo viên sẽ giải thích những gì họ sẽ học tập trong năm tới. Sau đó, sách giáo khoa sẽ được phát và học sinh sẽ chụp ảnh kỷ niệm theo từng lớp.

Nhiều học sinh tiểu học và trung học cơ sở Nhật Bản tham gia vào các hoạt động học tập bên ngoài trường học, trong đó bơi lội, học tiếng Anh và piano luôn được ưa chuộng. Trước đây, cha mẹ thường chọn các hoạt động cho con cái của họ, nhưng ngày nay, việc trẻ em chủ động quyết định những gì chúng muốn làm được coi là quan trọng hơn. Kể từ khi "nhảy nhịp điệu hiện đại" trở thành môn học bắt buộc ở các trường tiểu học và trung học cơ sở Nhật Bản vào năm 2008, sự phổ biến của điệu nhảy hip-hop đã tăng vọt. Nhiều trường khiêu vũ cụ thể đã chứng kiến số lượng thành viên tăng lên 20% sau khi khiêu vũ được đưa vào chương trình giáo dục bắt buộc.

Các khóa học khoa học, công nghệ, kỹ thuật, nghệ thuật và toán học cũng rất quan trọng đối với học sinh Nhật Bản. Chương trình giảng dạy của nó được thiết kế để trang bị cho học sinh suy nghĩ và tự giải quyết vấn đề bằng cách áp dụng kiến thức thu được từ các trải nghiệm học tập dựa trên khoa học và toán học. Ví dụ, một thí nghiệm liên quan đến điện thoại dây sử dụng các vật dụng hàng ngày để dạy học sinh cách truyền âm thanh. Học sinh sẽ hiểu sâu hơn bằng cách thử những điều khác nhau và xem điều gì hiệu quả và điều gì không.

Lập trình đã trở thành môn học bắt buộc tại các trường tiểu học Nhật Bản vào năm 2020, vì vậy ngày càng có nhiều trẻ em học môn này. Tuy nhiên, mục tiêu không phải là học các ngôn ngữ lập trình khó hoặc để đạt được các kỹ năng kỹ thuật. Thay vào đó, mục đích là để học sinh học cách thức hoạt động của công nghệ thông tin và cách sử dụng nó để đóng góp cho xã hội. Việc học không nhất thiết phải giới hạn trong lớp học; Giờ đây, trẻ em Nhật Bản đang tìm ra những cách thú vị để học tập bên ngoài trường học, thông qua những trải nghiệm học tập hiện đại mang đến cho chúng nhiều cơ hội để phát triển kỹ năng tư duy độc lập, khả năng diễn đạt và óc sáng tạo.

Tỷ lệ trẻ em nhập học ở Nhật Bản trong chương trình giáo dục bắt buộc đạt gần 100%. Giáo dục bắt buộc là giáo dục mà chính phủ và phụ huynh ở Nhật Bản bắt buộc phải cung cấp cho trẻ em trong giai đoạn từ lớp một đến lớp chín ở trường trung học cơ sở. Sau khi tốt nghiệp trung học cơ sở, giáo dục bắt buộc ở Nhật Bản kết thúc và học sinh có thể tìm việc làm hoặc tiếp tục con đường học vấn của mình bằng cách học tại một trường trung học phổ thông, cao đẳng kỹ thuật hoặc đại học. Hệ thống giáo dục của Nhật Bản coi trọng nỗ lực hơn là 'sự thông minh' được thừa hưởng. Học sinh của họ có kết quả học tập và mục tiêu rõ ràng.

Giáo viên Nhật Bản không tập trung vào bài giảng mà để sinh viên thảo luận với nhau và tự dạy những gì họ học được. Nhật Bản đề cao trí thông minh và sự chăm chỉ. Sự kết hợp giữa đạo đức học thuật và công nghệ đóng một vai trò quan trọng trong nền giáo dục Nhật Bản. Nhật Bản có một trong những quốc gia có dân số được giáo dục tốt nhất thế giới, mọi người đều được đi học. 85% học sinh Nhật Bản thực sự cảm thấy hạnh phúc trong lớp học của mình. Khoảng 91% học sinh Nhật Bản cho biết họ không bao giờ phớt lờ giáo viên của mình và dành trung bình 235 phút mỗi tuần trong các lớp toán thông thường (mức trung bình ở các quốc gia khác là 218). Nếu có một điều Nhật Bản giỏi, đó là toán học.

Kỳ thi Trung tâm Quốc gia về Tuyển sinh Đại học là một loại kỳ thi tiêu chuẩn được sử dụng bởi các trường đại học công lập và tư nhân ở Nhật Bản. Nó được tổ chức hàng năm vào cuối tuần vào giữa tháng Giêng trong khoảng thời gian hai ngày. Vì kỳ thi được tổ chức vào giữa mùa đông, tuyết rơi đã làm trì hoãn kỳ thi ở một số vùng, nhưng thông thường kỳ thi bắt đầu và kết thúc gần như cùng một thời điểm trên toàn quốc. Bài kiểm tra trung tâm đã trở thành một hiện tượng quốc gia ở Nhật Bản, với việc đưa tin trên truyền hình và báo chí đăng các câu hỏi kiểm tra. Đối với nhiều thí sinh ở Nhật Bản, bài kiểm tra là sự khác biệt giữa đầu vào đại học và một năm học cho kỳ thi năm sau.

Vì bài kiểm tra chỉ được tổ chức hàng năm và việc vào các trường đại học và cao đẳng hàng đầu ở Nhật Bản rất cạnh tranh nên bài kiểm tra đã trở thành chủ đề được nhiều người xem xét kỹ lưỡng. Ngoài ra, các quy tắc về việc đi học muộn và vắng mặt cực kỳ nghiêm ngặt và luôn dẫn đến việc bị tước quyền tham gia các kỳ thi, vì không có buổi "trang điểm" hoặc thi lại nào được cung cấp ngoại trừ một số trường hợp nhất định chẳng hạn như tàu hỏa bị hoãn. Bài kiểm tra được thực hiện bởi Trung tâm Khảo thí Đầu vào Đại học Quốc gia, một Tổ chức Hành chính Độc lập (IAI). Có các bài kiểm tra riêng cho từng môn học và mỗi bài đều có nhiều lựa chọn. Các bài kiểm tra tuân theo các hướng dẫn về chương trình giảng dạy do Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, Khoa học và Công nghệ công bố.

Đến cuối thời Edo và sang thời Minh Trị, Nhật Bản bắt đầu áp dụng những tư tưởng phương Tây. Quân đội là một trong những lĩnh vực chuyển đổi đầu tiên, binh lính bắt đầu mang ba lô kiểu Hà Lan. Những chiếc ba lô này, hay còn gọi là ransel, là hành lý chính của bộ binh. Năm 1885, Gakushuuin đề xuất sử dụng những chiếc ba lô này. Gakushuuin là ngôi trường dành cho giới thượng lưu, con cái của giới quý tộc Nhật Bản. Năm 1887, thái tử lúc bấy giờ đeo ba lô đến trường này; một chiếc ba lô được thiết kế theo kiểu randoseru để tôn vinh những người lính Nhật Bản.

Mặc dù ba lô ngay lập tức trở thành mốt của những người thuộc tầng lớp thượng lưu , nhưng randoseru chưa bao giờ trở nên phổ biến đối với mọi người vì giá thành đắt đỏ. Cho đến Thế chiến II, furoshiki, một loại vải dùng để bọc hàng hóa đã được may thành túi đeo vai. hi nền kinh tế phát triển, học sinh trên khắp Nhật Bản bắt đầu truyền thống sử dụng randoseru. Randoseru, giống như nhiều thứ trong văn hóa Nhật Bản, đại diện cho một tuổi thơ vô tư, hồn nhiên và truyền thống ở Nhật Bản. Gần như đứa trẻ nào cũng có một chiếc cặp sách như vậy.

Màu sắc truyền thống của ba lô màu đen dành cho nam và màu đỏ dành cho nữ cũng như hình dạng và thiết kế mang tính biểu tượng hiện đang thay đổi một chút theo thời gian, nhưng nó vẫn gần như hoàn toàn giống nhau. Truyền thống của những chiếc ba lô này đã tồn tại hàng trăm năm, giống như một số truyền thống của các trường học khác rất có thể còn tồn tại lâu hơn nữa.

Nhật Bản nằm trong số 1/4 quốc gia có mức chi tiêu cho giáo dục trên GDP thấp nhất trong các nước OECD. Năm 2018, Nhật Bản chi 4% GDP cho các cơ sở giáo dục từ tiểu học đến đại học, so với mức trung bình 4,9% ở các nước OECD. Mặt khác, 30% chi phí giáo dục ở Nhật Bản được trả bởi các cá nhân, trong khi mức trung bình của OECD là 16%. Về chi tiêu cho giáo dục đại học, tỷ lệ tương ứng là 66% và 31%. Tại Nhật Bản, sinh viên đại học công lập phải trả 820.000 yên trong năm đầu tiên và khoản thanh toán cho sinh viên đại học tư nhân là 1.310.000 yên. Nhiều sinh viên không có lựa chọn nào khác ngoài việc phụ thuộc vào các khoản vay sinh viên để trang trải học phí và chi phí sinh hoạt.

Nhật Bản không đầu tư quá nhiều cho hệ thống giáo dục của mình. Con số này thấp hơn một điểm phần trăm so với các nước phát triển khác và là kết quả của việc chi tiêu tiết kiệm của Nhật Bản. Ví dụ, chính phủ Nhật Bản đầu tư vào các tòa nhà trường học đơn giản hơn là những tòa nhà trang trí. Đất nước này cũng yêu cầu sách giáo khoa bìa mềm và ít quản trị viên trong khuôn viên trường hơn. Cuối cùng, sinh viên và giảng viên lo việc dọn dẹp trường học, do đó không cần người lao công. Chính phủ Nhật Bản thực hiện như bãi bỏ chương trình giáo dục miễn phí cho các trường trung học công lập, giới hạn thu nhập đối với học phí.

Làm giáo viên ở Nhật cực khó nhưng đổi lại rất nhiều lợi ích. Giáo viên thường được trả lương cao, được hỗ trợ và tôn trọng. Họ trải qua quá trình đào tạo chuyên sâu và phải vượt qua một bài kiểm tra rất cạnh tranh mà chỉ một tỷ lệ nhỏ vượt qua để trở thành giáo viên. Quá trình học tiếp tục khi họ trở thành giáo viên với các lớp học vào mùa hè và sau giờ học. Có khoảng 900.000 giáo viên ở Nhật Bản. Một cuộc khảo sát năm 2006 của Bộ giáo dục cho thấy giáo viên trường công làm việc trung bình 11 giờ một ngày và nhận được 410.000 Yên tiền lương một tháng. Việc làm trong khu vực công hấp dẫn hơn so với việc làm trong khu vực tư nhân.

Vượt qua kỳ thi cấp tỉnh là một cuộc cạnh tranh rất khốc liệt vì vị trí giảng dạy khan hiếm. Một giáo viên trường công lập mới phải vượt qua các kỳ thi cấp tỉnh với tỷ lệ đỗ là 1/8,3 (5,3 đối với giáo viên tiểu học, 11.8 đối với giáo viên trung học cơ sở và 13,9 lần đối với giáo viên trung học phổ thông). Sinh viên mới tốt nghiệp đại học chỉ chiếm 24,7% của tất cả giáo viên mới. Sự cạnh tranh đã trở nên trầm trọng hơn bởi sự phổ biến gần đây của các công việc giảng dạy trong thời điểm kinh tế khó khăn. Hơn nữa, giáo viên được tôn trọng và có uy tín nghề nghiệp hơn hầu hết những người lao động chân tay. Giáo viên được gọi bằng kính ngữ như “sensei”, giống như bác sĩ y khoa, chính trị gia và giáo sư.

Một trong những điểm khác biệt nổi bật nhất giữa các trường tiểu học Nhật Bản và các quốc gia khác là sự nhấn mạnh vào đạo đức và luân lý. Các khóa học về các kỹ năng cơ bản như đọc và viết cũng được bao gồm nhưng ưu tiên nhất vẫn là xây dựng đạo đức con người. Mặt khác, chủ đề về đạo đức có sách giáo khoa riêng và thời gian được chỉ định. Đây không phải là nói cho học sinh biết họ nên làm gì, mà là tạo điều kiện cho một cuộc trò chuyện về những thách thức đạo đức. Học sinh được dạy rằng không có câu trả lời đúng hay sai, giống như trong cuộc sống thực. Bắt đầu từ năm học 2018, môn “dotoku” (giáo dục đạo đức) trở thành một “môn học” chính thức ở tiểu học và trung học cơ sở, thay vì “hoạt động” học đường không chấm điểm như nhiều năm qua.

Giáo dục đạo đức là một phần không thể thiếu trong hệ thống giáo dục của Nhật Bản. Bộ Giáo dục Nhật Bản cho biết mục tiêu của đất nước này là “tu luyện đạo đức của học sinh, bao gồm tư duy đạo đức, óc phán đoán, sự tham gia và thái độ” thông qua tất cả các hoạt động giáo dục trong trường học. Điều này bao gồm sự ngăn nắp, chánh niệm, chăm chỉ, công bằng, hài hòa trong các mối quan hệ và với thiên nhiên. Theo hướng dẫn, ít nhất một giờ học mỗi tuần được dành cho giáo dục đạo đức. Người Nhật muốn trường học dạy một số bài học cuộc sống chứ không chỉ là lý thuyết khô khan trong sách giáo khoa. Học sinh có thể viết bài nghiên cứu về các chủ đề đạo đức khác nhau và thể hiện thái độ của mình trong mỗi bài tập.