Lưu Quang Vũ (1948 - 1988) là nhà thơ, nhà văn, nhà viết kịch tài năng. Bài thơ Tiếng Việt của ông được nhiều người thuộc và yêu thích. Ông để lại khoảng 50 vở kịch, phần lớn đã được dàn dựng, thể hiện một bút pháp nghệ thuật sắc sảo, nhạy bén, đề cập đến hàng loạt vấn đề nóng bỏng của thời kì đổi mới những năm 80 của thế kỉ trước trên đất nước ta.

Vấn đề mới mẻ, xung đột dữ dội, tình huống kịch căng thẳng, lôi cuốn, lời thoại sắc sảo... là những nét đặc sắc về tư tưởng và nghệ thuật trong kịch của Lưu Quang Vũ. Vở kịch Tôi và chúng ta có chín cảnh, đoạn trích này là cảnh ba, phản ánh hiệp đầu giao phong giữa hai phái mới và cũ, tiến bộ và bảo thủ tại xí nghiệp Thắng Lợi.

Hoàng Việt - Giám đốc và Nguyễn Chính - Phó Giám đốc là hai đối thủ trong cuộc xung đột giữa hai phái mới và cũ này. Nguyễn Chính cho rằng muốn sản xuất thì phải theo đúng kế hoạch “cấp trên", tuyển công nhân phải theo chỉ tiêu biên chế, bà Trưởng phòng Tài vụ cho biết “không có quỹ lương cho thợ hợp đồng”, muốn mua sắm nguyên liệu, vật tư “phải làm đúng những quy định”. Giám đốc Hoàng Việt tuyên bố: chúng ta phải chủ động đặt ra kế hoạch, phải tuyển thêm thợ hợp đồng, mức sản xuất của xí nghiệp sẽ tăng lên năm lần, lương mỗi công nhân sẽ tăng bốn lần. Phải dừng việc xây nhà khách để trả lương công nhân trong hai tháng, sau đó sẽ hoàn lại.

Công nhân sẽ không phải lo “bện thừng gia công kiếm thêm nữa”. Muốn tăng sản xuất thì phải đầu tư, trước tiên là con người, để chấm dứt tình trạng vô lí, bất công: "người chăm và kẻ lười được đối xử như nhau, người tài năng và kẻ dốt nát đều hưởng chung một mức quyền lợi, thậm chí có những kẻ không làm gì cả, chỉ ngồi phán thôi, lại được vị nể hơn những người đã vất vả cống hiến”. Những chức vô tích sự như chức Quản đốc Trương thì sẽ được bố trí làm nhiệm vụ khác, bởi lẽ: “Không có chức vụ nào quan trọng cả. Chỉ có hiệu quả công việc là quan trọng". Ai làm được nhiều sản phẩm sẽ được hưởng lương cao, ai làm tồi sẽ bị phạt bằng tiền.

Muốn phát triển sản xuất thì cần mua thêm máy móc, nhiên liệu, nguyên liệu, phải sửa chữa các máy móc hỏng. Phải dùng séc, tiền mặt để mua sắm. Giám đốc lệnh cho phòng Tài vụ phải cấp tiền cho tổ sửa chữa mua sắm và khẳng định: “Tôi chịu trách nhiệm". Nhưng bà trưởng phòng tài vụ không chịu chi. Phó giám đốc Nguyễn Chính đã phê phán Giám đốc: “Đồng chí bất chấp các quy định nghiêm ngặt của cả một hệ thống các cơ quan tài chính, ngân hàng, lao động, vật tư...”

Phái bảo thủ Nguyễn Chính chống trả rất quyết liệt. Có lúc là bằng nguyên tắc, nghị quyết Đảng ủy, có khi lại lên giọng đạo đức ân tình: “Cái cơ chế mà đồng chí mạt sát ấy tồn tại bền vững mấy chục năm nay. Nhờ nó mà chúng ta hôm nay có chủ nghĩa xã hội như ngày hôm nay, hạt gạo đồng chí ăn, cái áo đồng chí mặc và cả chính con người đồng chí nữa đã được rèn luyện và trưởng thành trong cơ chế ấy. Đừng vội phủ nhận".

Quan điểm của Hoàng Việt rất mới mẻ tiến bộ, rất biện chứng. Anh đã chỉ cho Nguyễn Chính và phe bảo thủ biết: “Sự vật không đứng yên, cuộc sống không đứng yên một chỗ, có cái hôm qua đúng, hôm nay nó là vật cản. Phải tìm cách phá bỏ. " Qua đó, ta thấy tư tưởng bảo thủ, cơ chế bao cấp quan liêu đã bị tư tường đổi mới giáng cho những đòn mạnh mẽ, quyết liệt. Nhưng thế lực bảo thủ đâu đã chịu đầu hàng. Nguyễn Chính, một kẻ vô cùng xảo quyệt “từng đánh đổ bốn đời Giám đốc". Hắn thuộc loại người nham hiểm, ghê gớm, “loại người nếu bắt tay mình, mình phải xem lại tay kia còn đủ năm ngón không?'. Vả lại sau lưng hắn vẫn còn có bao thế lực, đó là Trần Khắc, đại diện Ban Thanh tra của Bộ!

Thật đáng buồn cho một cơ chế bao cấp bảo thủ “làm giả thì được huân chương, còn làm thật thì lại... no đòn!” Cái tôi mà Giám đốc Hoàng Việt nêu lên là một thái độ dứt khoát, rõ ràng: tôi làm, tôi chịu trách nhiệm; “chúng ta" là một tư tưởng lớn: chúng ta hăng say lao động, vì sự ấm no hạnh phúc của chúng ta, vì sự giàu đẹp của đất nước.

Tôi và chúng ta là đổi mới. Hơn 20 năm sau, trước sự đổi mới tốt đẹp của đất nước, ta càng thấy rõ vở kịch của Lưu Quang Vũ là một vở kịch hay và sâu sắc.

Bằng ngòi bút nhạy bén, sắc sảo, tư duy thời cuộc của mình, Lưu Quang Vũ đã viết nên vở kịch Tôi và chúng ta, một tác phẩm có tính thời sự, phản ánh một khía cạnh của quá trình sản xuất của xã hội đương thời. Khi mà đất nước đang nằm giữa làn ranh "tranh tối tranh sáng", mọi suy nghĩ đổi mới đều sẽ trở thành ý tưởng điên rồ, táo bạo và vấp phải sự phản đối của những kẻ có tư duy lạc hậu, bo bo giữ mình đặc biệt là những con người có "hậu thuẫn" luôn nghênh ngang đắc chí.

Đoạn trích Tôivà chúng ta là cảnh thứ ba trong vở kịch lớn cùng tên, đánh dấu cuộc xung đột quan điểm đầu tiênvề việc thay đổi lề lối, phương thức hoạt động giữa hai tư tưởng trong một xí nghiệp nhà nước tên là Thắng Lợi. Một bên là tư tưởng bảo thủ, lạc hậu cứ khư khư ôm lấy những giáo điều, quy chế đề ra từ cấp trên, mà chẳng cần phải suy nghĩ vận động xem quy chế ấy có còn phù hợp hay không, ấy là Nguyễn Chính (Phó giám đốc) và Trương (Quản đốc phân xưởng). Hai con người này ỷ lại mình có được hậu thuẫn từ Trần Khắc (đại diện Thanh tra Bộ), nên thường ngang nhiên chống đối mệnh lệnh của cấp trên, thậm chí bỏ ngoài mắt những lời mà giám đốc Hoàng Việt nói, bởi họ coi đó là trái quy định là điên rồ.

Một bên còn lại là những đại diện cho tư tưởng cải tổ đổi mới toàn diện, bởi họ phát hiện ra những lỗ hổng, những quy định cứng nhắc đang kiềm cặp sự phát triển của doanh nghiệp, bức ép cuộc sống của những người công nhân, đấy là nguyên nhân của nhiều tiêu cực trong xí nghiệp, và đại diện phải kể đến Hoàng Việt (giám đốc), Lê Sơn (Kỹ sư), Thanh (kíp trưởng phân xưởng 1) và đông đảo các anh chị em công nhân khác.

Cảnh mở đầu đoạn trích là một cuộc họp của toàn bộ những người có chức vụ trong xí nghiệp, giám đốc Hoàng Việt tuyên bố lý do họp và khơi mở để cho Lê Sơn người đã đề ra kế hoạch cải tổ được phát biểu ý kiến của mình. Lê Sơn vốn là người nhút nhát, giỏi làm nhưng không giỏi nói, anh nhiều lần ấp úng nhưng được sự dẫn dắt của Hoàng Việt bằng những câu hỏi, cuối cùng anh cũng nói ra được cái ý tưởng mới mẻ của mình và có lẽ là hoàn toàn lạ lẫm đối với tất cả mọi người xung quanh.

Theo Lê Sơn "mức sản xuất của xí nghiệp ta có thể tăng... gấp 5 lần" và nếu mở rộng mặt hàng, nguyên liệu máy móc thì cần thêm rất nhiều công nhân "khoảng từ ba trăm đến năm trăm công nhân nữa" khác hẳn với con số trên dưới 200 công nhân của xí nghiệp hiện có. Đây phải nói là những con số mà trước giờ mọi người đều chưa từng nghĩ tới, và theo Trưởng phòng tổ chức lao động thì "chỉ tiêu biên chế" được cấp trên cho phép, và hiện nay chỉ còn 15 chỉ tiêu như vậy nữa, không thể thay đổi được theo lời của Lê Sơn.

Hoàng Việt truy hỏi nguồn cơn của cái "kế hoạch sản xuất" mà Trưởng phòng tổ chức lao động nhắc đến thì nhận được câu trả lời ấy là "cấp trên", mà thực ra mọi người cũng mù mờ chẳng biết cái cấp trên đó có hình dáng mặt mũi như thế nào ngoài một tờ giấy chỉ đạo đưa xuống. Hoàng Việt đã nhanh chóng nhận ra được sự phi logic của vấn đề, mà theo lời anh nói là "các kế hoạch được đưa ra một cách ngược đời", ai đời cấp trên vốn chẳng biết gì về tổ chức của cơ sở mà lại đi đề ra kế hoạch, việc lập kế hoạch vốn dĩ phải do tự cơ sở đưa lên rồi cấp trên xem xét và duyệt, mới hợp lý. Và Hoàng Việt đã nhanh chóng đưa ra quyết định "Các đồng chí, từ nay chúng ta sẽ chủ động đặt ra kế hoạch cho chính chúng ta".

Dĩ nhiên câu nói ấy của Hoàng Việt đã nhanh chóng gây xôn xao trong mọi người, liên tiếp những khó khăn bắt đầu ập đến, đầu tiên là vấn đề "chỉ tiêu biên chế", Hoàng Việt lập tức thay bằng cách tuyển thợ hợp đồng, nhưng tiếp theo là vấn đề tiền lương cho công nhân, anh cũng nhanh chóng giải quyết bằng cách tạm dừng việc xây dựng nhà khách, ứng tiền trả lương trước. Và vấn đề khá lớn ấy là việc tài vụ không chịu chi tiền dù đã có chữ ký của giám đốc, quả thực rất nan giải, Hoàng Việt đã mạnh dạn đứng ra chịu trách nhiệm nhưng Trưởng phòng tài vụ vẫn không chịu bởi một thứ có tên là "quy định" cứng nhắc, sáo rỗng. Cuối cùng Hoàng Việt đành cách chức người phụ nữ này và thay vào một người mới, ấy là cô Loan kế toán, để thực hiện quyết định của mình, một cách làm rất quyết liệt nhưng cần thiết vào lúc này, bởi ta không thể làm một việc gì ra trò nếu cứ có kẻ cứng đầu ngáng chân bằng những cái quy định và nguyên tắc "trời ơi".

Câu chuyện chưa dừng lại ở đó, lúc này Nguyễn Chính, kẻ cầm đầu của tư tưởng bảo thủ, lạc hậu mới bắt đầu lên tiếng, anh ta lên liên tục chất vấn Hoàng Việt bằng những câu hỏi khó, nhưng Hoàng Việt với cương vị của một giám đốc, lẽ dĩ nhiên anh chẳng dại gì đi tay không đến đây, anh đã chuẩn bị sẵn tất cả những lời giải thích hợp lý cho vị phó giám đốc này rồi. Anh chỉ ra những tiêu cực "người chăm kẻ lười đều được đối xử như nhau" và kết lại "xã hội chủ nghĩa gì mà lạ thế?", cuối cùng đề ra nguyên tắc ai làm nhiều hưởng nhiều ai làm ít hưởng ít, nghe vậy anh chị em công nhân phấn khởi vỗ tay hoan hô rầm rộ. Bà Trưởng phòng tài vụ lại tiếp tục "nhai lại" nguyên tắc mà không biết chán, nhưng cuối cùng bằng lời kết của Hoàng Việt, nguyên tắc là do chúng ta đặt ra, bà ấy mới không nói thêm gì nữa.

Về quản đốc Trương, khi nghe Hoàng Việt nói chuyện sẽ bỏ chức quản đốc vì nó quá dư thừa làm tốn kém thời gian, thì mới bắt đầu lên tiếng phản đối, anh ta cảm thấy điều này là vô lý, bởi trong nhận thức của anh ta chức quản đốc là rất quan trọng, nhưng chỉ bằng một câu nói Hoàng Việt đã chặn miệng được quản đốc Trương "Không có chức vụ nào là quan trọng. Chỉ có hiệu quả công việc là quan trọng". Buổi họp kết thúc chỉ có ông Quých và bà Bộng còn ở lại để động viên và ủng hộ cho Hoàng Việt. Riêng Nguyễn Chính anh ta luôn dùng các lý lẽ như nguyên tắc, rồi quy định, đặc biệt còn khẳng định "Cái quy chế mà đồng chí mạt sát ấy tồn tại bền vững mấy chục năm nay", quả thật cực kỳ bảo thủ và lạc hậu, có lẽ Nguyễn Chính vì đã quen với việc ngồi không hưởng lợi, mà không muốn thay đổi bởi một khi thay đổi có thể chính chức vụ của anh ta cũng không thể giữ vững nữa, có lẽ đây mới là điều anh ta lo lắng nhất.

Hoàng Việt rất đúng khi khẳng định với Nguyễn Chính một quy luật khách quan "Sự vật không đứng yên, cuộc sống không đứng yên một chỗ, có cái hôm qua đúng, hôm nay đã thành vật cản. Phải tìm cách phá bỏ", hẳn anh là người thấm nhuần các quy luật vận động của chủ nghĩa Mác- Lê Nin một cách sâu sắc. Nguyễn Chính vì không còn lý lẽ nào để nói lại Hoàng Việt nên tức tối rời đi và để lại một câu đầy thách thức: "Được rồi... đồng chí quá tự tin đấy! Được để rồi xem!", có lẽ anh ta đang mong chờ một ngày Hoàng Việt thất bại để hả hê đây mà, nhưng điều này chắc khó có thể xảy ra. Phòng chỉ còn Lê Sơn và Hoàng Việt, hai người tâm sự với nhau, Lê Sơn có đôi lời nhắc nhở Hoàng Việt về Nguyễn Chính, nhưng Hoàng Việt chẳng hề nản chí, bởi anh vốn rất vững vàng, tự tin vào kế hoạch của mình và tin tưởng Lê Sơn, chàng kỹ sư tuy nhút nhát nhưng có một cái đầu cực nhanh nhạy.

Đoạn trích là khởi đầu của giông tố trong xí nghiệp nhà nước Thắng Lợi, ở đây có cuộc chiến tư tưởng giữa hai phe đối lập, một bên là phe bảo thủ, lạc hậu còn một bên là phe có tư tưởng đổi mới lại lề lối, phong cách làm việc, để hướng tới một doanh nghiệp có mức sản xuất cao hơn, công nhân có đủ chi tiêu đảm bảo cuộc sống. Và bước đầu của cuộc đấu tranh, phía bên có khao khát tư tưởng đổi mới, dám nghĩ dám làm đã tạm chiến thắng nhờ sự kiên định, thông minh của giám đốc Hoàng Việt, đây cũng là tiền đề cho những màn xung đột, đấu tranh quyết liệt hơn nữa còn chờ ở phía sau của vở kịch.

Giữa thập kỉ tám mươi của thế kỉ XX, công chúng yêu kịch có dịp được thưởng thức những vở kịch nóng hổi tính thời sự của nhà thơ, nhà soạn kịch tài năng Lưu Quang Vũ. Những vấn đề của đất nước trong giai đoạn chuyển mình, đổi mới nhằm đáp ứng mục tiêu xây dựng đất nước đã được đề cập một cách khá cụ thể, có ý nghĩa khái quát trong vở kịch Tôi và chúng ta của tác giả. Vở kịch đã tạo nên một tiếng vang, gợi lên những suy ngẫm về mối quan hệ giữa cá nhân và tập thể, giữa cái bảo thủ lạc hậu và tư tưởng đổi mới táo bạo, khuyến khích cổ vũ cho những con người bằng khả năng và nhiệt tình quyết tâm thay đổi lề lối làm việc và tư duy cũ, để góp công sức cùng mọi người đưa đất nước đi lên.

Toàn bộ xung đột kịch xoay quanh lề lối làm ăn của một xí nghiệp nhà nước, gắn với hai tuyến nhân vật : một bên là giám đốc Hoàng Việt cùng người cộng sự là kĩ sư Lê Sơn – đại diện cho những người quyết tâm thay đổi tư duy cũ, tìm kiếm giải pháp cứu vãn xí nghiệp ; một bên là phó giám đốc Nguyễn Chính với tư duy cũ mòn, chạy theo thành tích, cố tìm cách củng cố địa vị và vây cánh cá nhân nhằm mưu đồ lợi ích riêng. Xung đột ấy đã tạo nên một cuộc đụng độ về quan điểm trong cuộc họp xí nghiệp, khi Hoàng Việt chính thức tuyên chiến với lề thói cũ, đổi mới phương thức sản xuất theo phương án của Lê Sơn.

Qua tình huống kịch tính này, tác giả Lưu Quang Vũ đã có những kiến giải khá táo bạo về mối quan hệ Tôi và chúng ta khác hẳn với suy nghĩ của nhiều người. Tôi và chúng ta, mối quan hệ riêng – chung ấy đặt vào hai phương diện quyền lợi và trách nhiệm thường tỉ lệ nghịch với nhau ở những kẻ cơ hội, bảo thủ. Vì thế cuộc đấu tranh diễn ra không hề đơn giản, vì chính những kẻ ấy thường nhân danh tập thể tạo áp lực cho những người muốn đổi mới tư duy, thay đổi lề lối cũ.

Đoạn trích cảnh ba của vở kịch tập hợp những nhân vật chính trong bối cảnh một cuộc họp. Kịch tính bắt đầu ngay sau lời tuyên bố kế hoạch mở rộng sản xuất và phương án làm ăn mới của xí nghiệp của giám đốc Hoàng Việt mà người trực tiếp soạn thảo là kĩ sư Lê Sơn. Ngay cả người đề ra phương án cũng không nghĩ rằng nó được triển khai một cách nhanh chóng và dứt khoát như thế. Lê Sơn là người làm chuyên môn, anh hiểu rõ những lực cản không vì những lí do kĩ thuật mà lại bắt đầu từ phía những kẻ bảo thủ cơ hội quen nếp tư duy máy móc, phụ thuộc vào cấp trên.

Vì vậy, ban đầu Lê Sơn đã tỏ ra ngần ngại vì dẫu sao anh chưa bao giờ dám đứng ra đối mặt với cả một bộ máy với sự trì trệ kéo dài. Sự lo ngại của anh đã tạo ra tâm lí bất bình của anh em công nhân, bộc lộ trực tiếp trong cảnh “Mọi người ồn ào. Tiếng ông Quých : cậu ấy nhát !”. Bởi vậy, lương tâm của một kĩ sư giỏi đã khiến anh trình bày phương án làm động chạm đến những người như phó giám đốc Nguyễn Chính và bà Trưởng phòng Tài vụ. Nút thắt ban đầu đã được gỡ, nhưng những vướng mắc chính đến giờ mới thực sự bùng phát, qua cuộc đấu khẩu của Hoàng Việt và hai nhân vật bảo thủ điển hình kia.

Đoạn đối thoại xoay quanh những vấn đề quen thuộc của một xí nghiệp sản xuất : kế hoạch, nhân sự, tiền lương gắn với quy mô sản xuất mở rộng… Tính luận chiến trong những đối thoại cho thấy sự trái ngược quan điểm giữa hai phía đổi mới và bảo thủ. Bằng những câu hỏi liên tục, Hoàng Việt đã thể hiện bản lĩnh của một người dám đứng mũi chịu sào vì quyền lợi chung của tập thể. Với quyết tâm thực hiện mục tiêu tăng kế hoạch sản xuất ít nhất là gấp năm lần, anh đã vạch ra sự vô lí từ thái độ lúng túng của Nguyễn Chính : “cấp trên cao hơn lại dựa vào cấp trên cao hơn nữa, nghĩa là các kế hoạch được đề ra một cách ngược đời. Đáng lẽ phải do từ cơ sở đưa lên, dựa trên khả năng cơ sở và yêu cầu của thị trường”. Có thể nói, sự công kích của Hoàng Việt không nhắm vào cá nhân Nguyễn Chính, mà đó cũng là lời tuyên chiến với một cơ chế cũ kĩ đã ngự trị hàng chục năm trong các xí nghiệp Nhà nước.

Đối phó lại ý kiến giám đốc, Nguyễn Chính đã biện minh bằng kế hoạch hai, kế hoạch ba – mượn danh nghĩa vì lợi ích tập thể để đổ tội cho Hoàng Việt là con nguời cá nhân độc đoán khước từ quyền lợi anh em công nhân. Nhưng lời khẳng định của Hoàng Việt đã phủ nhận cách toan tính thực dụng, chỉ thấy lợi trước mắt mà biến xí nghiệp chính quy thành một nơi giải quyết đời sống công nhân theo kiểu nặng về tư lợi mà không đếm xỉa lợi ích chung cho xã hội, cộng đồng. Một xí nghiệp chính quy là cơ sở để ổn định cuộc sống lâu dài cho công nhân, đó là một suy nghĩ đúng đắn nên không ai phản đối. Những vuớng mắc về nhân lực và quỹ lương đã nhanh chóng được người giám đốc dũng cảm ấy nhanh chóng tháo gỡ bằng những giải pháp hợp lí hợp tình.

Những tưởng vướng mắc nhanh chóng được giải quyết bằng những mệnh lệnh của giám đốc nhưng phía bảo thủ – mà đại diện tiếp theo là bà Trưởng phòng Tài vụ – đã tìm cách ngăn cản bằng những nguyên tắc tài chính, bất chấp yêu cầu cần thiết phải có ngân sách chi cho máy móc để nâng cao năng lực sản xuất. Quyết liệt hơn, ngay cả khi có lệnh giám đốc, bà ta vẫn viện cớ : “Tôi phải làm đúng những quy định”. Với loại người ấy, Hoàng Việt đã tỏ thái độ dứt khoát, kiên quyết theo nguyên tắc thủ trưởng : “Nếu không thi hành, sẽ có người khác làm thay chị” , lời nói ấy không phải là sự độc đoán chuyên quyền, bởi lẽ không phải xuất phát từ động cơ cá nhân.

Tinh thần đổi mới triệt để được thể hiện với một ý chí tiến công vào những tiêu cực để biểu dương nhân tố mới cho ta thấy rõ phẩm chất của giám đốc Hoàng Việt. Không những thế, vấn đề quan tâm hàng đầu là đời sống công nhân đã được anh xử lí linh hoạt có lí có tình. Hoàng Việt đã thể hiện đúng phẩm chất của một người lãnh đạo đơn vị sản xuất, rất linh động và cũng rất dân chủ với những quyết định của mình. Với sự tỉnh táo và sáng suốt như thế, mọi mưu toan nhằm làm trì trệ tiến trình đổi mới sẽ thất bại và anh giành được sự tín nhiệm cao của quần chúng tiến bộ.

Tính triết lí của vở kịch không chỉ dừng lại trong sự đối chọi giữa cái tôi đại diện cho cái ta với những kẻ nhân danh chúng ta để thủ lợi cá nhân. Đó còn là xung đột gay gắt trên quan điểm tiến bộ và lạc hậu, đổi mới và bảo thủ, xử lí triệt để mối quan hệ cá nhân và tập thể, đem đến một cách hiểu đúng đắn về tôi và chúng ta. Đó là khi Nguyễn Chính cao giọng ngụy biện cho cơ chế quản lí đã cũ kĩ lạc hậu : “Cái cơ chế mà đồng chí mạt sát ấy đã tồn tại hàng chục năm nay. Nhờ nó mà chúng ta có hôm nay, có chủ nghĩa xã hội như ngày hôm nay, hạt gạo đồng chí ăn, cái áo đồng chí mặc và cả chính con người đồng chí nữa đã được rèn luyện và trưởng thành trong cơ chế ấy. Đừng vội vã phủ nhận !”. Quả thật là một sự ngụy biện tinh xảo, được nói lên bởi một người từng “đánh đổ bốn đời giám đốc”, bởi lẽ Nguyễn Chính đã dựa vào “chủ nghĩa xã hội” là mục đích của tất cả chúng ta.

Nhưng bản lĩnh và quyết tâm của người giám đốc dũng cảm Hoàng Việt đã giúp anh vượt qua lực cản ghê gớm của lời xảo ngôn như buộc tội để nói đúng tâm nguyện thật sự của chúng ta– những người mong muốn chủ nghĩa xã hội thực sự phát triển : “Sự vật không đứng yên, cuộc sống không đứng yên một chỗ, có cái hôm qua đúng, hôm nay nó là vật cản. Phải tìm cách phá bỏ, mong anh thông cảm và hiểu cho tôi”. Một lần nữa, Hoàng Việt đã chứng tỏ một cáitôiđúng đắn, không rời xa những nguyên tắc của chủ nghĩa xã hội, vừa khẳng định ý chí của tất cả chúng tavừa vạch trần sự ngụy biện của kẻ cơ hội như Nguyễn Chính.

Đặt vào bối cảnh những năm 80 của thế kỉ XX, suy nghĩ ấy quả là táo bạo, giống như hành động của chàng hiệp sĩ Đông Ki-sốt đánh nhau với cối xay gió. Nhưng Hoàng Việt không đơn độc, những quần chúng tích cực ủng hộ anh như bà Bộng ông Quých, ngay cả Lê Sơn dù không khỏi do dự trước tình thế căng thẳng cũng đứng về phía anh như một “kị mã Xan-sô, rất yêu và không thể thiếu được Đông Ki-sốt”. Dám đương đầu thử thách khó khăn, dù biết rằng các cối xay gió sẽ cho ăn đòn nhừ tử nhưng không lùi bước, đó là vẻ đẹp phẩm chất của những con người đi tới. Nhiệt tình của hoàng Việt là sức hấp dẫn và thuyết phục mọi người tin tưởng hành động.

Thực tế phát triển đất nước ta từ sau thời kì đổi mới đã chứng tỏ những điều đặt ra trong vở kịch của Lưu Quang Vũ là đúng đắn và thể hiện khả năng dự báo của một cây bút giàu tâm huyết với đất nước. Tôi và chúng ta,mỗi người và mọi người đang gắn bó cùng nhau hướng tới mục tiêu tốt đẹp để cải thiện đời sống từng người, từng gia đình và tạo đà phát triển cho toàn xã hội. Cuộc sống rất cần những con người dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm vì lợi ích chung của tất cả chúng ta. Vở kịch không chỉ ca ngợi một cá nhân Hoàng Việt mà còn cổ vũ cả một tập thể đồng lòng chung sức đấu tranh chống lại các thế lực cố tình ngăn cản tiến trình công cuộc đổi mới .

Trong hoàn cảnh đất nước ta hiện nay, phấn đấu cho sự nghiệp “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng dân chủ văn minh”, thực hiện thắng lợi những mục tiêu cao cả của chủ nghĩa xã hội trên đất nước, càng cần những con người dũng cảm chính trực như vậy. Với ý nghĩa đó, vở kịch Tôi và chúng ta của Lưu Quang Vũ còn nguyên giá trị động viên cổ vũ cho những con người không ngần ngại cống hiến tâm huyết và sức lực cho đất nước.

Lưu Quang Vũ – nhà viết kịch thiên tài của Việt Nam. Ông đã để lại biết bao nhiêu sáng tác giàu ý nghĩa. Bên cạnh vở kịch mang đậm tính triết lý nhân sinh là Hồn Trương Ba da hàng thịt thì vở kịch Tôi và chúng ta cũng là một trong những vở đặc sắc. Đặc biệt cảnh 3 của vở kịch Tôi và chúng ta là đoạn xung đột nhất, đáng xem nhất của toàn vở kịch này.

Tình huống kịch là sự mâu thuân giữa một bên là giám đốc Hoàng Việt và một bên là phó giám đốc Nguyễn Chính. Đó là cuộc đấu tranh giữa cái mới và cái cũ. Hoàng Việt nhận thấy được những khó khăn mà công nhân và xí nghiệp đang phải đối mặt cho nên anh đã đưa ra một quyết định táo bạo về sự thay đổi trong cách thức hoạt động sản xuất của xí nghiệp.

Giám đốc Hoàng Việt đại diện cho tư tưởng mới đưa ra ý kiến mở rộng sản xuất, tăng lương cho công nhân, giảm biên chế tăng hợp đồng lao động, thay đổi phương thức sản xuất, chủ động, sáng tạo, dám nghĩ dám làm, thúc đẩy xu thế phát triển của xã hội. Thế nhưng trái lại với tư tưởng mới mẻ và hiện đại ấy thì phó giám độc Nguyễn Chính đại diện cho những người vẫn muốn giữ khư khư những cách thức hoạt động xưa cũ, bảo thủ.

Tư tưởng cũ thể hiện ở chỗ làm theo chỉ tiêu, làm theo nguyên tắc tài chính và theo nguyên tắc tổ chức lao động. Phương thức hoạt động sản xuất thì lỗi thời, kém hiệu quả, thụ động, máy móc và bảo thủ. Điều đó làm kìm hãm sự phát triển của xã hội. Có thể nói trong thời kì đất nước hòa bình đang từng bước chuyển mình sang nền kinh tế mới, cuộc chiến tranh giữa cái mới và cái cũ cũng ác liệt chẳng kém gì cuộc chiến tranh tự do dân tộc. Đó là cuộc chiến một mất một còn.

Về mối quan hệ giữa cái tôi và cái ta chung thì cần phải có một cách nhìn mới. Cái ta ở đây không còn chung chung nữa mà cái ta bao quát cái chung. Trong cái ta chung là những cái tôi cụ thể. Khi quyền lợi và nghĩa vụ của cái tôi được đảm bảo thống nhất với quyền lợi và nghĩa vụ của cái ta chung thì nó sẽ tạo thành một sức mạnh tổng hợp. Muốn cái ta chung phát triển thì mỗi cá nhân cái tôi cũng phải được tôn trọng và phát triển.

Đặt vở kịch vào bối cảnh đất nước mới thấy được hết vấn đề bức thiết của dân tộc ta. Chiến tranh đã qua đi nhưng tàn dư mà nó để lại thì không hề nhỏ. Dân tộc ta phải làm việc gấp nhiều lần để có thể làm xây dựng lại đất nước. Chính vì thế trong xã hội mới chúng ta cần phải cải cách với những chính sách mới để bắt kịp được với các nước trên thế giới.

Lưu Quang Vũ (1948 - 1988) quê ở Quảng Nam, lớn lên ở Hà Nội; tham gia quân đội thời kì chống Mĩ và bắt đầu làm thơ từ những năm I960. Đến năm 1980, tác giả chuyển hẳn sang lĩnh vực sân khấu. Chỉ chưa đầy mười năm, ông đã sáng tác khoảng năm mươi kịch bản, đề tập đến hàng loạt vấn đề thời sự nóng hổi trong thời kì xã hội chuyển động mạnh mẽ theo hướng đổi mới. Hầu hết các vở kịch của ông đã được dàn dựng và biểu diễn. Ông mất đột ngột vì tai nạn giao thông, khi tài năng đang lên tới đỉnh cao. Năm 2000, Lưu Quang Vũ đã được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học

Vở kịch Tôi và chúng ta ra đời trong hoàn cảnh xã hội có nhiều thay đổi lớn lao. Sau đại thắng mùa xuân 1975, miền Nam hoàn toàn giải phóng, đất nước thống nhất, bắt đầu chuyển sang giai đoạn lịch sử mới. Nhiệm vụ chính trị hàng đầu của toàn Đảng, toàn dân là khôi phục, cải tạo và phát triển kinh tế để xây dựng Việt Nam thành một đất hước giàu mạnh phồn vinh. Trước yêu cầu này, nhiều nguyên tắc, quy chế và phương thức sản xuất cũ ngày càng tỏ ra xơ cứng, lạc hậu. Muốn phát triển sản xuất cần phải thay đổi tư duy, phá bỏ cách suy nghĩ, cách làm việc cũ kĩ, lạc hậu, thay đổi phương thức quản lí, tổ chức, không thể giữ mãi các nguyên tắc, phương pháp đã lỗi thời trước nhu cầu bức thiết của cuộc sống. Đây là một quá trình đấu tranh lâu dài, gay gắt, cần đến những con người có trí tuệ và bản lĩnh, dám nghĩ dám làm.

Vở kịch Tôi và chúng ta của Lưu Quang Vũ ra đời trong hoàn cảnh ấy đã được mọi người nồng nhiệt đón nhận và đánh giá là khá thành công về nội dung, nghệ thuật qua việc xây dựng tình huống kịch hấp dẫn với các nhân vật có tính cách tương phản rõ nét. Nội dung vở kịch phản ánh cuộc đấu tranh gay gắt để thay đổi phương thức tổ chức, lề lối hoạt động sản xuất ở xí nghiệp Thắng Lợi. Một bên là tinh thần dám nghĩ dám làm, khát khao đổi mới vì lợi ích tập thể mà đại diện là Giám đốc xí nghiệp Hoàng Việt, kíp trưởng Thanh, kĩ sư Lê Sơn và đa số anh chị em công nhân. Một bên là tư tưởng bảo thủ, khư khư giữ lấy các nguyên tắc, quy chế đã thành cứng nhắc, lạc hậu với đại diện là Phó Giám đốc Nguyễn Chính, Quản đốc phân xưởng Trương, được sự hỗ trợ của đại diện ban thanh tra của Bộ là Trần Khắc.

Thông qua việc miêu tả xung đột giữa hai phía, tác giả khẳng định rằng không thể có thứ chủ nghĩa tập thể chung chung, không thể giữ mãi các nguyên tắc, phương pháp cũ kĩ, lạc hậu trước sự chuyển biến nhanh chóng của cuộc sống. Cái chúng ta phải được hình thành từ nhiều cái tôi cụ thể, vì thế cần quan tâm đến quyền lợi, hạnh phúc của từng cá nhân trong tập thể. Đặt vở kịch trong tình hình đất nước những năm tám mươi, chúng ta mới thấy chủ đề của vở kịch quả là có ý nghĩa quan trọng.

Hiện trạng của xí nghiệp Thắng Lợi được nhắc đến trong vở kịch này có tính chất khá phổ biến đối với nhiều xí nghiệp, nhà máy lúc bấy giờ. Máy móc cũ kĩ, lạc hậu, quy mô sản xuất nhỏ, tổ chức, phân công lao động không hợp lí, kém hiệu quả. Đời sống của anh chị em công nhân ngày càng khó khăn. Thay đổi phương thức sản xuất đã trở thành yêu cầu tất yếu. Những con người tiên tiến đã nhận ra điều ấy và khát khao được biến nó thành hiện thực. Nhưng họ đã vấp phải sự chống đối quyết liệt của những kẻ bảo thủ, xu nịnh, mượn danh nghĩa bảo vệ truyền thống mà Nguyễn Chính là đại diện. Cuộc đấu tranh giữa hai phái thật gay gắt nhưng đương nhiên chiến thắng sẽ thuộc về những con người mới.

Đoạn trích trong sách giáo khoa chiếm gần hết cảnh ba của vở kịch Tôi và chúng ta (gồm chín cảnh), nội dung diễn tả cuộc xung đột trực tiếp đầu tiên giữa hai phái (nhân vật Hoàng Việt, nhân vật Nguyễn Chính có thể xem là các đại diện) khi họ công khai bộc lộ quan điểm của mình. Ở hai cảnh trước của vở kịch, Lưu Quang Vũ đã hé mở tình huống mâu thuẫn và tính cách của các nhân vật chính. Đến cảnh ba, tác giả tập trung thể hiện cuộc đối đầu gay gắt công khai đầu tiên giữa hai tuyến nhân vật diễn ra trong phòng làm việc của giám đốc Hoàng Việt. Vậy tình huống kịch và mâu thuẫn cơ bản ở đoạn trích này là gì?

Đó là tình trạng ngưng trệ sản xuất của xí nghiệp đã đến lúc phải giải quyết bằng những quyết định táo bạo. Sau quá trình tìm hiểu kĩ càng, hôm nay, quyền giám đốc Hoàng Việt (mới nhận chức vụ này hơn một năm) quyết định công bố kế hoạch mở rộng sản xuất và phương án làm ăn mới. Như vậy có nghĩa là anh (cùng với kĩ sư Lê Sơn) đã công khai tuyên chiến với cơ chế quản lí và phương thức tổ chức đã trở nên lỗi thời. Những công bố của Hoàng Việt liên tiếp gây bất ngờ đối với nhiều người.

Phản ứng của trưởng phòng Tổ chức lao động và trưởng phòng Tài vụ liên quan đến biên chế, đến quỹ lương. Phản ứng của Quản đốc phân xưởng Trương liên quan đến hiệu quả sản xuất và quản lí công nhân. Khi Hoàng Việt khẳng định phải đổi mới, phản ứng của nhóm người này càng lúc càng gay gắt. Những xung đột trên chứng tỏ muốn mở rộng quy mô sản xuất, xí nghiệp cần phải có nhiều thay đổi mạnh mẽ, đồng bộ.

Những tình tiết mà tác giả đưa ra chứng minh cho mâu thuẫn căng thẳng giữa cái mới và cái cũ. Điều đó thể hiện qua tính cách của các nhân vật tiêu biểu, mà tính cách chủ yếu được bộc lộ qua hành động và ngôn ngữ.Giám đốc Hoàng Việt là một người lãnh đạo có bản lĩnh và tinh thần trách nhiệm cao, dám nhìn thẳng vào sự thật, dũng cảm sửa sai, năng động, dám nghĩ, dám làm, biết sử dụng người có khả, năng để phục vụ cho lợi ích của tập thể, cho sự phát triển của xí nghiệp. Đứng trước những khó khăn rất lớn của xí nghiệp, Hoàng Việt đã triệu tập cuộc họp toàn thể ban lãnh đạo để trình bày kế hoạch mở rộng sản xuất và phương án làm ăn mới. Theo ông, muốn phát triển quy mô sản xuất, phải tận dụng hết khả năng lao động của công nhân, mà muốn vậy thì phải lo đủ nguồn vật tư, nguyên liệu.

Sau đó là phải trang bị các loại máy móc mới và nâng cao trình độ tay nghề của công nhân. Phương hướng mới của Giám đốc Hoàng Việt đưa ra đụng chạm tới chỉ tiêu kế hoạch sản xuất của xí nghiệp do cấp trên đưa xuống. Mà quỹ lương của xí nghiệp thì chỉ đủ trả cho số công nhân trong biên chế. Muôn mở rộng sản xuất thì phải cần thêm thợ, có nghĩa là cần cổ tiền để trả lương cho thợ, mà tiền thì không có. Những quy định về luật pháp, về quyền hạn và trách nhiệm của một giám đốc, Hoàng Việt cũng không có. Gay nhất là phần lớn thành viên trong ban lãnh đạo không ủng hộ ông. Chúng ta thử xem Hoàng Việt sẽ làm thế nào để giải quyết những khó khăn to lớn đó.

Trước hết, ông đã giải quyết vấn đề quỹ lương bằng một quyết định bất ngờ và táo bạo: Trước mắt, chúng ta sẽ dừng việc xây nhà khách, sẽ có tiền trả đủ hai tháng lương. Sau này sẽ truy hoàn. Việc làm này của Giám đốc thật dũng cảm bởi ông đã phá vờ cơ chế cũ, dám chịu trách nhiệm trước việc làm của mình. Tiếp đó, ông đề cập đến việc tu sửa máy móc hỏng hóc, đặt ra chế độ lương khoán theo sản phẩm để từ đó nâng cao mức lương của công nhân.

Theo tính toán của ông thì: Nếu trả lương khoán, năng suất của mỗi công nhân sẽ tăng gấp năm, sẽ không ai phải lo bện thừng gia công kiếm thêm nữa. Mức sản phẩm của xí nghiệp sẽ tăng ít nhất gấp năm, đương nhiên lương của công nhân viên xí nghiệp sệ phải tăng ít ra là bốn lần… Với số lương tối thiểu ấy, người công nhân mới có thể sống mà không chết đói không làm bậy. Muốn tăng sản xuất, phải đầu tư. Khâu cần đầu tư trước tiên là con người. Đến cái máy cũng phải có đủ nhiên liệu nó mới làm việc được… Và phải làm ra trò. Cái dở lâu nay của chúng ta là người chăm và kẻ lười được đối xử như nhau, người tài năng và kẻ dốt nát đều hưởng chung một mức quyền lợi, thậm chí cỏ những kẻ không làm gì cả, chỉ ngồi phán thôi, lại được vì nể hơn những người đã vất vả cống hiến. Xã hội chủ nghĩa gì mà lại lạ thế ? Không, từ nay ai càng làm được nhiều sản phẩm sè phải được hưởng lương càng cao, ai làm tồi sẽ bị phạt bằng tiền, đó sẽ là nguyên tắc của xí nghiệp chúng ta!

Lời phát biểu chính xác và đầy nhiệt huyết ấy của Giám đốc Hoàng Việt đã được mọi người hoan hô rầm rộ. Giám đốc Hoàng Việt đã giải quyết sự ngưng trệ sản xuất của xí nghiệp bằng chủ trương, biện pháp toàn diện và mạnh mẽ. Điều đó cho thấy niềm tin vững chắc của ông vào bản thân và vào sức mạnh của tập thể công nhân. Là người trung thực, Hoàng Việt dũng cảm đấu tranh với niềm tin là chân lí sẽ thắng. Ông mạnh dạn thay đổi bộ máy lãnh đạo bảo thủ và không có năng lực. Khi bà Trưởng phòng tài vụ không chịu chi tiền, ông nói: “Nếu không thi hành, sẽ có người khác làm thay chị… Cô Loan kế toán - Trưởng phòng tài vụ, hãy chuẩn bị cho công nhân lĩnh lương mới từ thảng tới”.Ông bãi bỏ chức vụ của Quản đốc Trương khi nhận ra rằng nếu sản xuất theo cơ chế mới, ông ta sẽ là người thừa: Những việc đó các tổ trưởng phải tự lo lấy. Các tổ trưởng sẽ trực tiếp làm việc với các trưởng ngành và Ban giám đốc, không cần phải qua một người trung gian là Quản đốc làm gì cho mất thì giờ. Tóm lại, chúng tôi xét thấy rằng: Ở xí nghiệp ta, chức Quản đốc phân xưởng là thừa, từ nay xí nghiệp sẽ không có chức Quản đốc nữa.

Khi Phó giám đốc Nguyễn Chính cố tình dựa vào cấp trên, vào nguyên tắc, vào Nghị quyết của Đảng ủy xí nghiệp để phản đối dữ dội thì Giám đốc Hoàng Việt nghiêm khắc tuyên bố : - Đồng chí là Phó giám đốc, tức là chức vụ giúp việc cho Giám đốc. Nếu không đồng ý với chức vụ ấy, đồng chí có thể xin từ chức… Ông thừa biết rằng đằng sau bà Trưởng phòng tài vụ, ông Quản đốc phân xưởng, ông Phó giám đốc xí nghiệp… còn có cấp trên, có cơ chế cũ kĩ bênh vực và bảo vệ cho họ. Hoàng Việt không thể thực hiện những ý định tốt đẹp một cách dễ dàng nhưng ông tin vào việc làm của mình là trong sáng, là đúng quy luật, nhất định sẽ được tập thể công nhân ủng hộ.

Lê Sơn là một kĩ sư có năng lực, trình độ chuyên môn giỏi, từng gắn bó nhiều năm với xí nghiệp. Dù biết rằng cuộc đấu tranh chống nếp nghĩ cũ kĩ, lạc hậu sẽ rất khó khăn nhưng anh vẫn chấp nhận, sẵn sàng cùng Hoàng Việt cải cách toàn diện hoạt động của xí nghiệp. Anh là người trực tiếp soạn thảo ra phương án mới. Tuy thế, anh không khỏi băn khoăn vì bao khó khăn, trở ngại chồng chất trước mắt. Nhưng anh vẫn sẵn sàng cùng Giám đốc thực hiện bằng được những ý tưởng đúng đắn, tiến bộ. Anh đã nói với Giám đốc rằng: - Thôi được, hứa với anh: Tôi không bỏ chạy đâu! Chỉ tuần sau là quy trình sản xuất mới sẽ được triển khai. Ông Đông Ki-sốt khổ thân tôi, tôi lại giống kị mã Xan-chô, rất yêu và không thể thiếu được Đông Ki-sốt. Này, nhưng dứt khoát các cối xay gió nó sẽ cho chúng ta ăn đòn nhừ tử đấy!

Phố giám đốc Nguyễn Chính tiêu biểu cho loại người máy móc, bảo thủ nhưng cũng gian ngoan, nhiều mánh khóe. Nguyễn Chính luôn vịn vào cơ chế, vào các nguyên tắc đã trở thành lạc hậu để chống lại sự đổi mới. Anh ta chuyên môn kém nhưng lại khéo luồn lọt, xu nịnh cấp trên. Chúng ta hãy lắng nghe lời đối thoại giữa Giám đốc Hoàng Việt và Phó giám đốc Nguyễn Chính:

- Anh Việt, tôi hi vọng tất cả những điều anh vừa nói, anh sẽ nghĩ lại.

- Tôi đã suy nghĩ rất kĩ.

- Tồi ngỡ như mình đang ngủ mê.

- Thì anh hãy thức dậy.

- E rằng người đang ngủ mê lại là anh đấy, làm đảo lộn hàng loạt lề thói, vi phạm hàng loạt nguyên tắc. Đồng chí sẽ giải thích thế nào với cấp trên?

- Như vừa giải thích với các đồng chí vậy.

- Đồng chí bất chấp các quy định nghiêm ngặt của cả một hệ thống các cơ quan tài chính, ngân hàng, lao động, vật tư…

- Những quy định từ lâu đã thành bất hợp lí, phục vụ cho một cơ chế quản lí đã cũ kĩ, lạc hậu.

- Đã cũ kĩ lạc hậu. Không đâu Ị Cái cơ chế mà đồng chí mạt sát ấy tồn tại bền vững mấy chục năm nay. Nhờ nó mà chúng ta có hôm nay, có chủ nghĩa xã hội như ngày hôm nay, hạt gạo đồng chí ăn, cái áo đồng chí mặc và cả chính con người đồng chí nữa đã được rèn luyện và trưởng thành trong cơ chế ấy. Đừng vội vã phủ nhận!

- Sự vật không đứng yên, cuộc sống không đứng yên một chỗ, có cái hôm qua đúng, hôm nay nó là vật cản. Phải tìm cách phá bỏ, mong anh thông cảm và hiểu cho tôi.

- Tất cả những việc đồng chí định tiến hành, không có trong nghị quyết Đảng ủy xí nghiệp. Đảng ủy chưa quyết định, đồng chí Việt ạ.

- Có. Nghị quyết Đảng ủy là đẩy mạnh sản xuất và ổn định đời sống công nhân. Còn biện pháp thực hiện thế nào là trách nhiệm của Giám đốc.

- Nhưng… đồng chí Việt… Chúng tôi không có quyền gì sao? Tôi là…

- Đồng chí là Phó giám đốc, tức là chức vụ giúp việc cho Giám đốc. Nếu không đồng ý với chức vụ ấy, đồng chí có thể xin từ chức…

- Được rồi,., đồng chí quá tự tin đấy! Được để rồi xem…

Lúc Nguyễn Chính bực tức bỏ đi, kĩ sư Lê Sơn nói với Giám đốc Hoàng Việt:

- Anh vội vã quá ! Anh đã đánh giá thấp đồng chí Phó Giám đốc của chúng ta! Con người ấy đã từng đánh đổ bốn đời Giám đốc. Hắn thuộc loại người nếu bắt tay mình, mình phải xem lại tay có còn đủ năm ngón không! So với hắn ta, anh chỉ là cừu non. Từ nay, Chính sẽ không can ngăn anh nữa đâu, hắn sẽ để mặc anh dấn thân vào các sự việc rồi hắn mới ra tay. Hắn sẽ có chỗ có nơi để làm việc đó… Anh không sợ à?

Phản ứng của Phó Giám đốc Nguyễn Chính rất gay gắt bởi ông ta có chỗ dựa vững chắc là cấp trên, là nguyên tắc và Nghị quyết của Đảng ủy xí nghiệp.

Quản đốc phân xưởng Trương là người suy nghĩ và làm việc như một cái máy, thích tỏ ra quyền thế, hách dịch với anh chị em công nhân. Công việc từ trước đến này của ông ta là trông coi, quản lí, đốc thúc các tổ thợ, ngăn chặn các hiện tượng tiêu cực, báo cáo lên Giám đốc. Khi Giám đốc Hoàng Việt khẳng định sẽ không còn chức vụ này nữa thì ông ta tỏ thái độ bất bình ngay lập tức: Tôi không hiểu… Nếu như chúng tôi có khuyết điểm gì đồng chí có thể khiển trách, kỉ luật, đằng này… Xưa nay phân xưởng vẫn phải có Quản đốc. Không phải tôi ham địa vị, nhưng bãi bỏ cả một chức vụ quan trọng như chức Quản đốc phân xưởng thì thật là…

Đến đây, chúng ta có thể thấy rõ mâu thuẫn gay gắt giữa hai tuyến nhân vật, đại diện cho phái đổi mới và phái bảo thủ trong cuộc đấu tranh không khoan nhượng giữa cái mới và cái cũ. Đây là cuộc đấu tranh có tính tất yếu và gay gắt: Tình huống xung đột mà vở kịch nêu lên là vấn đề thời sự nóng bỏng của thực tiễn đời sống. Các quan niệm mới, cách làm mới ở giai đoạn đầu tất nhiên sẽ vấp phải nhiều cản trở.

Cuộc đấu tranh này rất gay go, gian khổ nhưng cuối cùng phần thắng sẽ thuộc về phía cái mới, cái tiến bộ. Bởi vì cách nghĩ, cách làm táo bạo của Hoàng Việt, Lê Sơn, Thanh… phù hợp với yêu cầu của thực te đời sống, thúc đẩy sự phát triển đi lên của xã hội. Họ không đơn độc mà được sự ủng hộ của số đông anh chị em Công nhân trong xí nghiệp.

Qua đoạn trích trên, chúng ta thấy được cuộc đấu tranh gay gắt giữa những con người mạnh dạn đổi mới với những kẻ mang nặng tư tưởng bảo thủ, lạc hậu trong hoàn cảnh đất nước có nhiều biến chuyển mạnh mẽ để vươn lên và phát triển theo yêu cầu của lịch sử.

Trong cuộc đối thoại giữa Giám đốc Hoàng Việt và Phó Giám đốc Nguyễn Chính sau khi kĩ sư Lê Sơn trình bày về kế hoạch mở rộng sản xuất và phương án làm ăn mới của xí nghiệp, xuất hiện hai quan điểm đối lập nhau. Người phản đối, Phó Giám đốc Nguyễn Chính: "Tôi ngỡ như mình đang ngủ mê". Giám đốc Hoàng Việt "Thì anh hãy thức dậy".

Đối thoại ấy đã phản ánh cuộc đấu tranh không khoan nhượng giữa một bên cho rằng phải đổi mới vì có đổi mới thì quy luật khách quan mới được vận hành: sản xuất phát triển, đời sống kinh tế xã hội và đời sống con người được nâng lên. Còn phía bảo thủ thì quan niệm ngược lại: chế độ và phương thức quan liêu bao cấp đã tồn tại mấy chục năm, cơ chế ấy đã tồn tại và sẽ còn tồn tại khồng gì thay đổi được. Dù chỉ là tiếng nói của hai con người chủ chốt trong một xí nghiệp có vài trăm công nhân nhưng ý nghĩa khái quát của nó thì không hể nhỏ. Đó là một cuộc đấu tranh có quy mô toàn xã hội. Điều này giải thích sức hấp dẫn sâu sắc và rộng lớn của Tôi và chúng tư với khán giả một thời, thời đổi mới.

Tình huống kịch bắt đầu từ một cách nghĩ mới, một cách làm mới đảo lộn mọi nề nếp, mọi cách nghĩ, cách làm từ trước đến nay. Ý tưởng ấy táo bạo đến mức tuy được Giám đốc ủng hộ, nhưng khi trình bày nó ra bằng phương án đã được soạn thảo công phu, kĩ sư Lê Sơn không phải không rụt rè ngần ngại. Với Lê Sơn nó như một ảo tưởng "bởi trên thực tế sẽ… không thực hiện được". Bởi nếu được triển khai, nó sẽ gặp bao nhiêu vật cản mà người chủ trương chỉ như một Đông Ki-sốt dại dột, ngây thơ và "dứt khoát cái cối xay gió nó sẽ cho chúng ta ăn đòn nhừ tử đấy". Ý tưởng mới, rõ ràng là một thách thức mà người chú trương phải dũng cảm đương đầu.

Hoàng Việt và Lê Sơn là những người "nổ phát súng" đầu tiên vào cái thành trì tư tưởng thực ra đã bị lung lay (sự bảo thủ, trì trệ của cơ chế quan liêu) mà cứ tự cho là vững chắc ấy. Đầu tư để mở rộng sản xuất, thay đổi nguyên tắc tiền lương để khuyến khích lao động, đó là những mũi nhọn đột phá. Làm được như thế, mức sản xuất của xí nghiệp có thể tăng lên so với hiện nay gấp năm lần, còn lương của công nhân xí nghiệp cũng tăng lên tương ứng (ít ra là bốn lần so với hiện nay). Xí nghiệp nhà nước mà nghĩ cách làm tăng sản phẩm cho nhà nước, làm giàu cho xã hội, cải thiện về cơ bản cho đời sống công nhân, đó là ước mơ, là nguyện vọng của nhiều người.

Nhưng vấn đề đặt ra là ở chỗ : nó vấp phải những ràng buộc. Vậy thì phải phá vỡ những ràng buộc đó đi, phải cởi trói cho sản xuất. Cái đúng của hôm qua không còn đúng với hôm nay, như Hoàng Việt nói: "Sự vật không đứng yên, cuộc sống không đứng yên… có cái hôm qua đúng, hôm nay nó là vật cản. Phải tìm cách phá bỏ". Trong vỡ kịch, bao nhiêu sự bảo thủ, trì trệ bị vạch trần, như sản xuất của xí nghiệp lẽ ra phải do xí nghiệp đề ra nhưng từ trước tới giờ đều do cấp trên quyết định, và cái cấp trên này lại phụ thuộc vào một cấp trên cao hơn nữa. Thật hồ đồ, nghịch lí đến "ngược đời". Ai đẻ ra các thứ kế hoạch hai, kế hoạch ba (nâng cao đời sống công nhân bằng con đường không chính thức)? "Một xí nghiệp làm ăn chính quy chỉ cần một kế hoạch. Xí nghiệp chúng ta chỉ có một kế hoạch, nhưng là kế hoạch do chúng ta định ra. Kế hoạch sản xuất sẽ không còn ở mức hiện nay.

Trước mắt, kế hoạch sẽ tăng lên ít nhất là gấp năm lần". Vấn đề tự chủ trong việc xí nghiệp đụng đến bao nhiêu vấn để xung quanh nó. Tự chủ về biên chế, tự chủ vể chi tiêu, tự chủ về tiền lương,… và chưa hết, nó đụng đến bao nhiêu con người cụ thể đại diện cho cơ chế cũ của cái thời bao cấp quan liêu (ông Phó Giám đốc, bà Trưởng phòng tài vụ, dồng chí Quản đốc phân xưởng,…). Họ là những con người, thậm chí giữ những cương vị chủ chốt của xí nghiệp, nhưng nếu cần hoặc nếu họ không còn cần thiết nữa, không thể để họ ngồi yên trên những chiếc ghế quan liêu. Tính triệt để, tính cách mạng về tư tưởng của vở kịch có tác dụng mở đường cho một giai đoạn mới của đất nước. Nó đã được đông đảo người đọc, người xem chấp nhận, đồng tình, cổ vũ.

2. Về nhân vật kịch, có thể chia làm hai loại, nếu Nguyễn Chính, Trương, bà Trưởng phòng tài vụ là đại diện cho cơ chế cũ, cho cách nghĩ cũ thì Hoàng Việt, Lê Sơn đại diện cho cái mới, cho xu thế tiến lên đúng quy luật của xã hội. Các nhân vật tiêu cực dường như có một sự thoả hiệp nào đó về mặt tinh thần dể cùng trên một chiến tuyến, để liên kết với nhau nhưng mỗi người một khác. Có cái đơn giản máy móc của Trương, làm Quản đốc vì tổ chức của phân xướng cần có một vị trí điêu hành (xưa nay vẫn thế). Có cái cứng nhắc, lì lợm của bà Trưởng phòng tài vụ. Quen thói cửa quyền, bà ta ra sức cản trở, thẳng thừng phản đối một cách đúng nguyên tắc, theo nhiệm vụ được giao.

Còn Nguyễn Chính hai mặt, ném đá giấu tay. Đối thoại với Giám đốc, anh ta thật nhã nhặn ôn hoà, nhưng bằng sự đánh giá của Lê Sơn, anh ta mới là một người cao thủ, chờ cho Giám đốc sa lầy rồi mới ra tay và anh ta có chỗ, có nơi để làm việc đó. Một con người "đã từng đánh đổ bốn đời Giám đốc" còn biết nể ai, sợ ai. Cái cách "ngậm miệng ăn tiền" ấy là thuộc về những tính cách không đơn giản mà người ta phải cẩn trọng, đề phòng, phải luôn luôn cảnh giác. Toả ánh sáng trong lớp kịch này là từ nhân vật Hoàng Việt. Đây là hình mẫu về con người mới trong giai đoạn hiện nay. Nếu nói một cách vắn tắt và đơn giản thì đó là một cá tính mạnh, năng động, dám nghĩ, dám nói và dám làm.

Có thể liên tưởng anh là một chiến sĩ trên mặt trận không có tiếng súng đang tả xung hữu đột giữa vòng vây thắt ngặt gươm đao. Cũng có thể nghĩ anh là ngọn cờ đang tiên phong đi trước mớ đường, một con đường gian nan đi tìm hạnh phúc. Đối với kĩ sư Lê Sơn, Hoàng Việt khích lệ, động viên, tạo điều kiện, đánh thức khát vọng ước mơ: "Tôi chỉ dọn bãi để cậu sút bóng, để cái đầu của cậu được có chỗ dùng". Nhưng đối với những nhân vật cản đường, anh thật là sắc sảo. Với Quản đốc Trương, người không hết băn khoăn nếu "chức vụ quan trọng" của mình bị xoá bỏ, Việt nói thẳng : "Không có chức vụ nào quan trọng cả, chỉ có hiệu quả công việc là quan trọng".

Với bà Trưởng phòng tài vụ thích đưa những quy định, những nguyên tắc ra để gây khó dễ không chịu thi hành lệnh của Giám đốc thì Giám đốc không một đắn đo: "Nếu không thi hành, sẽ có người khác làm thay chị". Còn Phó Giám đốc là gì, trước câu hỏi tưởng như phức tạp, vòng vo, Việt có một định nghĩa chính xác, tức thời, thẳng thắn: "Tức là chức vụ giúp việc cho Giám đốc. Nếu không đồng ý với chức vụ ấy, đồng chí có thể xin từ chức". Nghĩa là Giám đốc đã sẵn sàng đối mặt với mọi tình huống có thể xảy ra.

Sắc sảo, tự tin, quyết đoán, phải chăng những phẩm chất ấy là cái cần cho những người ở cương vị lãnh đạo hiện nay mà Hoàng Việt dang có đủ. Cái đức, cái tài ở nhân vật không còn là những khái niệm chung chung. Nó đã biến thành khả năng hành động, khả năng xoay chuyển tình thế để cuộc sống tiến lên và theo đó, con người cũng tự hoàn thiện nhân cách của mình. Vở kịch vừa mang tính chiến đấu vừa có ý nghĩa nhân văn chính là vì thế.