Từ lâu tình mẫu tử đã trở thành nguồn cảm hứng của biết bao thi gia. Tình cảm thiêng liêng, cao quý ấy đã đem đến không chỉ cho tác giả mà còn cho cả người đọc biết bao cảm xúc đặc biệt. Nhiều tác phẩm đã viết rất hay, rất tình ở thể loại này và một trong số đó ta không thể không kể đến “Con cò” của Chế Lan Viên.

“Con cò” được Chế Lan Viên sáng tác vào năm 1962 và được in trong tập thơ “Hoa, ngày thường – Chim báo bão”. Bài thơ sử dụng hình ảnh cánh cò quen thuộc trong ca dao để biểu hiện tình thương cao quý và tấm lòng lớn lao, sâu nặng của người mẹ. Trước hết, tác giả đã mở đầu bài thơ bằng những lời thơ nhẹ nhàng, êm ái:

“Con còn bế trên tay

Con chưa biết con cò

Nhưng trong lời mẹ ru

Có cánh cò đang bay

Con cò bay la

Con cò bay lả

Con cò cổng phủ

Con cò Đồng Đăng”

Những câu thơ gợi cho chúng ta nhớ đến hình ảnh mẹ bồng bế đứa con của mình trên tay quen thuộc và ấm áp. Nó khiến chúng ta nhớ lại lời ru “ầu ơ” của bà, của mẹ - đó là những món ăn tinh thần không thể thiếu từ thuở tấm bé còn thơ. Trong câu hát của mình mẹ đã nhắc đến quê hương, nhắc đến cánh đồng lúa chín, đến những danh lam thắng cảnh của đất nước.

Nó vừa là tình yêu dành cho quê hương vừa là tấm lòng thương cảm đến những cuộc đời lam lũ, vất vả. Nhưng mẹ không chỉ thương con cò lận đận trong ca dao, mà mẹ còn gửi vào đó bao yêu thương trìu mến dành cho con của mình:

“Cò một mình, cò phải kiếm lấy ăn,

Con có mẹ, con chơi rồi lại ngủ”.

Từ lâu, hình ảnh con cò vốn là biểu tượng cho những người nông dân lam lũ, tần tảo sớm hôm. Ở trong bài thơ này Chế Lan Viên đã gợi nhắc lại một lần nữa sự lam lũ, vất vả của con cò qua các hình ảnh như “con cò ăn đêm, con cò xa tổ, gặp cành mềm, phải xáo măng…”. Từ đó tác giả khéo léo liên hệ đến hình ảnh đứa con thơ ngây được sống trong vòng tay bảo bọc của cha mẹ. Mẹ đã dành cho con tất cả những điều tốt đẹp nhất để con luôn được sống trong yên bình, hạnh phúc, ấm no:

“Ngủ yên! Ngủ yên! Ngủ yên!

Cành có mềm, mẹ đã sẵn tay nâng!

Trong lời ru của mẹ thấm hơi xuân.

Con chưa biết con cò, con vạc

Con chưa biết những cành mềm mẹ hát

Sữa mẹ nhiều, con ngủ chẳng phân vân”

Điệp ngữ “ngủ yên”, “con chưa biết”, “con cò” được láy đi láy lại nhiều lần mang đến cho người đọc cảm giác thân quen, thắm thiết. Giúp người đọc thấy được tình yêu nồng ấm mà mẹ dành cho con.

Từ lời ru của mẹ, con dần lớn khôn:

“Con khôn lớn, con theo cò đi học,

Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân”.

Có thể thấy dù là khi còn nhỏ hay lúc trưởng thành, người mẹ luôn đồng hành cùng con, theo bước con đi học. Chế Lan Viên đã thật khéo léo trong việc mượn hình ảnh con cò để nói về sự ấp iu, đùm bọc mà mẹ dành cho đứa con của mình. Rồi cánh cò cũng nâng đỡ bước chân con.

Lời ru của mẹ cùng hình ảnh con cò đã nuôi con khôn lớn, theo bước con trên mọi nẻo đường để rồi nó trở thành cái nôi nuôi dưỡng tâm hồn con, chắp cánh cho những ước mơ của con:

“Lớn lên! Lớn lên! Lớn lên!

Con làm gì?Con làm thi sĩ!

Cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ

Trước hiên nhà và trong hơi mát câu văn”.

Điệp ngữ “lớn lên”, “con” khiến nhịp thơ nhanh hơn, dồn dập hơn thể hiện niềm háo hức, mong chờ của người mẹ vào tương ai tươi sáng của đứa con. Từ cảm xúc đó, bài thơ chuyển sang những suy nghĩ, chiêm nghiệm sâu xa:

“Dù ở gần con

Dù ở xa con

Lên rừng xuống bể

Cò sẽ tìm con

Cò mãi yêu con”

Những câu thơ như một lời khẳng định rằng dù có biết bao nhiêu vất vả, có trải qua bao nỗi cực khổ thì người mẹ vẫn mãi luôn bên cạnh đứa con của mình. Luôn dõi theo từng bước chân của con, luôn nâng đỡ, bảo vệ con. Xuyên suốt cả bài thơ ta có thể thấy hình tượng trung tâm là hình ảnh con cò trắng lam lũ, vất vả nhưng ẩn sâu bên trong đó là hình ảnh của người mẹ luôn hết mực yêu thương con của mình.

“Con dù lớn vẫn là con của mẹ

Đi hết đời lòng mẹ mãi theo con”.

Bao nhiêu tình cảm, bao nhiêu thiêng liêng được gửi gắm hết ở hai câu thơ trên. Ý thơ rõ ràng nhưng cảm xúc trong đó thì lại vô cùng, vô tận. Câu thơ không chỉ đơn thuần muốn nói về tình mẫu tử thiêng liêng, cao quý mà nó còn hàm ý cả sự biết ơn của người con dành cho mẹ.

Đọc “Con cò” của Chế Lan Viên ta vừa như được sống lại trong không gian ca dao dân ca quen thuộc, vừa như được thấy lại tuổi thơ và đặc biệt là có thể cảm nhận được từng cử chỉ yêu thương của mẹ hiện lên trong từng câu, từng chữ.

“Ta đi trọn kiếp con người

Cũng không đi hết những lời mẹ ru”

(Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa – Nguyễn Duy)

Tình mẫu tử - tình cảm vô cùng thiêng liêng, cao cả đã trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho bao thế hệ thi sĩ. Lòng mẹ ấm áp bao la dẫn lối con đi trên cuộc đời, những khi con vấp ngã đã có vòng tay mẹ đỡ lấy, tình yêu mẹ là hành trang cho con vững tin bước vào đời. Lời ru mẹ in sâu trong tiềm thức những đứa trẻ, bài thơ Con cò của Chế Lan Viên nhắc lại hình ảnh con cò thân thuộc trong ca dao nhưng nhà thơ đã khéo léo mở rộng thành biểu tượng tình mẹ bao la, sâu nặng đối với đứa con của mình.

Chế Lan Viên (1920 – 1989), tên thật là Phan Ngọc Hoan, quê gốc của ông ở Quảng Trị nhưng lớn lên ở Bình Định. Ông là một trong những nhà thơ xuất sắc của nền văn học Việt Nam thế kỉ XX. Phong cách thơ Chế Lan Viên rất độc đáo và đầy sáng tạo, vừa sắc sảo tinh tế lại mang đầy màu sắc triết lí, đậm đà chất trữ tình lãng mạn. Thơ ông giàu hình ảnh phong phú, đa dạng kết hợp các yếu tố thực ảo đầy sáng tạo. Con cò được sáng tác năm 1962 in trong tập Hoa ngày thường - Chim báo bão (1967).

Đoạn đầu bài thơ, lời ru mẹ hiền cất lên ngọt ngào, êm ái như đưa con vào giấc ngủ diệu kỳ. Mẹ thương con cò trong ca dao lận đận ngược xuôi, mẹ dành cho con bao yêu thương, săn sóc. Con được sống yên vui hạnh phúc trong lòng mẹ:

“Cò một mình, cò phải kiếm lấy ăn,

Hình ảnh con cò lặn lội đêm khuya kiếm ăn thật đáng thương, nó chỉ có một mình đơn độc giữa màn đêm vắng lặng, không che chở không ai vỗ về. Những hình ảnh "Con cò ăn đêm, con cò xa tổ, cò gặp cành mềm, cò sợ xáo măng,…" là biểu tượng cho những người nông dân, những người phụ nữ vất vả sớm hôm, nhọc nhằn kiếm sống nhưng rất giàu tình thương, đức hy sinh cao cả.

Đứa con thơ bé bỏng chẳng phải lo lắng nghĩ suy bởi vì đã có vòng tay mẹ bảo bọc, nâng đỡ. Tình mẹ lớn lao vô cùng, mẹ hy sinh những giấc ngủ êm ái để hát ru cho con ngủ ngon, ngồi quanh nôi ngắm nhìn khuôn mặt đứa con say giấc lòng mẹ hạnh phúc biết bao. Cánh tay vỗ về của mẹ, câu hát dịu êm của mẹ, dòng sữa ngọt ngào của mẹ, tất cả đều thể hiện tình mẫu tử bao la của người mẹ hiền:

“Ngủ yên! Ngủ yên! Cò ơi, chớ sợ!

Cành có mềm, mẹ đã sẵn tay nâng!

Trong lời ru của mẹ thấm hơi xuân.

Con chưa biết con cò, con vạc

Con chưa biết những cành mềm mẹ hát

Sữa mẹ nhiều, con ngủ chẳng phân vân.”

Điệp từ “Ngủ yên”, “con chưa biết” được Chế Lan Viên lặp lại nhiều lần làm nhịp thơ trở nên thật sống động và mang hơi ấm thiết tha dịu dàng. Nhịp thơ cũng là nhịp nôi đung đưa ru con vào giấc ngủ diệu kỳ. Những câu thơ tiếp theo là ước mơ, sự tin tưởng mà người mẹ dành cho con. Rồi mai đây khi con lớn khôn xa vòng tay mẹ để đến với những chân trời mới, mẹ vẫn hy vọng con trở thành người có ích cho cuộc đời:

“Con khôn lớn, con theo cò đi học,

Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân.

Lớn lên, lớn lên, lớn lên...

Con làm gì?Con làm thi sĩ!

Cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ

Trước hiên nhà

Và trong hơi mát câu văn...”

Nhìn con thơ say ngủ mà lòng mẹ chứa đầy niềm hy vọng, khi con khôn lớn con đi học rồi mai này con trở thành thi sĩ chỉ nghĩ đến thôi người mẹ đã dạt dào hạnh phúc. Tác giả dùng nghệ thuật điệp ngữ “lớn lên”, “con”,… làm nhịp thơ thêm dồn dập như niềm háo hức mong chờ của mẹ vào một tương lai tươi sáng của đứa con. Hình ảnh “cánh cò trắng” theo bước con trong suốt chặng đường lớn khôn, trở thành người bạn đồng hành thân thiết, gắn bó với con vượt qua những khó khăn, thử thách của cuộc đời.

Mạch thơ tươi vui bỗng chuyển sang màu sắc đầy triết lý, suy ngẫm về cuộc đời. Đoạn cuối bài thơ là những câu thơ mang tính khái quát với những hình ảnh đầy chiêm nghiệm, tình yêu của người mẹ lúc nào cũng dõi theo con trong suốt cuộc đời:

“Dù ở gần con

Dù ở xa con

Lên rừng xuống bể

Cò sẽ tìm con

Cò mãi yêu con”

“Cò” là biểu tượng cho người mẹ vất vả, lam lũ nhưng chẳng bao giờ mẹ thôi nghĩ về đứa con mình. Dù phải trải qua muôn vàn khó khăn, cách trở, phải “lên rừng xuống bể” thì mẹ vẫn luôn yêu thương, bảo vệ cho con. Nghệ thuật điệp cấu trúc kết hợp với nghệ thuật đối lập “gần – xa”, “lên – xuống” làm cho ý thơ thêm phần sâu lắng, khắc sâu vào tâm trí người đọc những cảm xúc dạt dào, tha thiết.

Tình mẫu tử quả là thiêng liêng biết nhường nào, tình cảm ấy bao la rộng lớn hơn biển cả, bất chấp cả những khó khăn, rào cản lòng mẹ vẫn hướng theo con cả cuộc đời.

“Con dù lớn vẫn là con của mẹ

Đi hết đời lòng mẹ mãi theo con”

Vì quá yêu, vì quá thương mà trong trái tim mẹ hiền thì đứa con dù lớn khôn vẫn là con của mẹ, vẫn bé bỏng ngây thơ như ngày nào. Con lớn khôn cũng là khi mẹ đã già, sức mẹ ngày một yếu đi chỉ có lòng mẹ vẫn luôn hướng về đứa con mình. Cảm động biết bao! Có lẽ tình yêu mẹ là vô tận chẳng có gì đo lường được, núi có cao sông có dài vẫn chẳng thể đo hết tấm lòng người mẹ.

Lời ru là mở đầu cũng là kết thúc cho bài thơ, Chế Lan Viên đã vận dụng ý thơ rất sáng tạo để khắc hoạ nên hình tượng cánh cò mộc mạc, giản dị mà rất gần gũi với đời sống mỗi người Việt ta:

“À ơi! Một con cò thôi,

Con cò mẹ hát

Cũng là cuộc đời

Vỗ cánh qua nôi.”

Những con cò cô đơn lẻ bóng trong đêm khuya, những con cò trong ca dao xưa gợi cho người mẹ bao suy nghĩ trăn trở. Mẹ nghĩ về cuộc đời đứa con sau này, trên đường đời khi không có mẹ ở bên con sẽ một mình đối mặt bao khó khăn thử thách, những gian nan vấp ngã liệu con có vững tin để bước tiếp? Mẹ cũng nghĩ về cả những cánh cò nhỏ bé, chúng thật đáng thương và đáng trân trọng.

Con cò của Chế Lan Viên là bài thơ rất thành công trong việc vận dụng sáng tạo hình tượng con cò, đúc kết những suy tư sâu sắc, ca ngợi tình mẫu tử thiêng liêng cao cả và ý nghĩa của lời ru đối với cuộc đời mỗi con người. Nhà thơ muốn nhắc nhở mỗi chúng ta hãy biết yêu thương, quý trọng những tình cảm gia đình đừng vì những nông nổi của tuổi trẻ mà đánh mất đi những giá trị tốt đẹp của cuộc sống.

Chế Lan Viên viết bài thơ Con cò vào năm 1962, in trong tập Hoa ngày thường - Chim báo bão (1967). Bài Con cò mang âm điệu đồng dao, nhịp thơ và giọng thơ thấm vào hồn ca dao, dân ca một cách đằm thắm, nhẹ nhàng. 51 câu thơ tự do, câu ngắn nhất 2 chữ, câu dài nhất 8 chữ, đan xen, kết chuỗi thành lời ru ngân nga, ngọt ngào, biểu hiện tình thương và ước mơ của người mẹ hiền đối với con thơ!

Đoạn 1, người mẹ hiền bế con thơ trên tay, cất lời ru bài “Con cò bay lả bay la... Con cò mà đi ăn đêm...” Nhìn con thơ "Con còn bế trên tay - Con chưa biết con cò", mà lòng mẹ dào dạt tình thương. Mẹ thương con cò trong ca dao lận đận; mẹ dành cho con bao chăm chút yêu thương. Con được sống yên vui hạnh phúc trong lòng mẹ:

Cò một mình, cò phải kiếm lấy ăn,

Con có mẹ, con chơi rồi lại ngủ.

Mẹ đã dành cho con thơ tất cả. Cánh tay dịu hiền của mẹ. Lời ru câu hát êm đềm của mẹ. Dòng sữa ngọt ngào của mẹ. Những hoán dụ nghệ thuật ấy đã hình tượng tình mẫu tử bao la. Nhịp thơ cũng là nhịp võng, nhịp cánh nôi nhẹ đưa, vỗ về:

Ngủ yên! Ngủ yên! Ngủ yên!

Cành có mềm, mẹ đã sẵn tay nâng!

Trong lời ru của mẹ thấm hơi xuân.

Con chưa biết con cò, con vạc

Con chưa biết những cành mềm mẹ hát

Sữa mẹ nhiều, con ngủ chẳng phân vân.

Điệp ngữ "ngủ yên", "con chưa biết"và "con cò" láy đi láy lại nhiều lần làm cho giọng thơ trở nên đầm ấm, ngọt ngào, thiết tha dìu dịu. Đoạn 2; mẹ ru con ngủ yên, ngủ ngon: "Ngủ yên! Ngủ yên! Ngủ yên!". Ngắm nhìn con thơ mà lòng mẹ dào dạt mong ước.

Con sẽ lớn khôn, con đến trường đi học.

Con khôn lớn, con theo cò đi học,

Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân.

Mai sau lớn lên con sẽ làm thi sĩ. Cuộc đời con nhiều sáng tạo, mải miết chuyên cần bay hoài không nghỉ. Hình ảnh cánh cò trắng bay... thể hiện ước mơ đẹp của mẹ hiền về cuộc đời tương lai của con. Con sẽ nối chí cha. Một câu hỏi khẽ thốt lên trong lòng mẹ hiền:

Lớn lên, lớn lên, lớn lên...

Con làm gì?

Con làm thi sĩ!

Cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ

Trước hiên nhà

Và trong hơi mát câu văn...

Đoạn thơ cuối, tiếng ru con, tiếng hát của mẹ hiền cất lên dào dạt, mênh mang. Mẹ nghĩ về cuộc đời của con mai sau, và tình thương yêu của mẹ. Như một lời nguyền của mẹ:

Dù ở gần con

Dù ở xa con

Lên rừng xuống bể,

Cò sẽ tìm con

Cò mãi yêu con

Con dù lớn vẫn là con của mẹ

Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con.

Chữ "dù", chữ “ vẫn” được điệp lại, ý thơ được khẳng định, tình mẫu tử bền chặt, sắt son. Có gì cao hơn núi, có gì sâu hơn biển, và có gì bao la bằng lòng mẹ thương con. Phần cuối, lời thơ thấm đượm chất triết lí trữ tình. Nghĩ về con cò trong ca dao, nghĩ về cuộc đời con mai sau, người mẹ nghĩ về thân phận, số phận những con cò nhỏ bé, đáng thương trong cuộc đời:

À ơi!

Một con cò thôi,

Con cò mẹ hát

Cũng là cuộc đời

Vỗ cánh qua nôi.

Phải chăng người mẹ hiền đang bâng khuâng về câu hát: "Có xáo thì xáo nước trong - Đừng xáo nước đục đau lòng cò con ?” Thác trong còn hơn sống đục, ấy là ý vị cuộc đời đáng thương, đáng trọng xưa nay. Bài thơ Con cò là một bài thơ có đề tài nhỏ nhưng mang ý nghĩa sâu sắc: ca ngợi tình mẹ bao la, nói lên tình thương cuộc đời. Rất nhân hậu và nhân tình.

Ai đó đã từng nói: "Kì quan tuyệt phẩm nhất của tạo hóa là trái tim người mẹ". Từ lâu, đề tài tình mẹ - tình mẫu tử đã trở thành ngọn nguồn cảm hứng, khơi dậy biết bao nhiêu cảm xúc cho các thi nhân viết lên những áng thơ thật hay, thật xúc động lòng người. Nhà thơ Nguyễn Duy trong bài thơ "Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa..." đã từng có lời thơ:

"Ta đi trọn kiếp con người

Cũng không đi hết mấy lời mẹ ru."

Hay Chế Lan Viên cũng đã từng viết:

"Thêm một người trái đất sẽ trật hơn

Nhưng thiếu mẹ, thế giới đầy nước mắt

Đối với con, riêng mẹ là duy nhất

Mẹ từng ngày dõi theo bước chân con."

Và cũng viết về tình mẹ, Chế Lan Viên – một trong những tên tuổi hàng đầu của nền thơ ca Việt Nam thế kỉ XX với thi phẩm "Con cò" (1962) đã thể hiện thật xuất sắc, thật cảm động tình yêu thương con vô bờ và ý nghĩa lời hát ru của mẹ đối với cuộc đời của mỗi con người.

Mở đầu bài thơ là hình ảnh con cò qua lời hát ru của mẹ đến với tuổi ấu thơ của người con. Xuyên suốt toàn bộ tác phẩm, tác giả đã xây dựng lên hình ảnh con cò có ý nghĩa biểu tượng cho tấm lòng người mẹ và ý nghĩa của lời hát ru trong cuộc đời của mỗi con người.

Từ lâu, hình ảnh con cò đã đi vào trong những câu thơ ca dao của người Việt Nam mang rất nhiều ý nghĩa biểu tượng khác nhau. Ở đây, tác giả không lấy nguyên văn những câu ca dao về con cò vào lời thơ của mình mà chỉ lấy ý, lấy lấy hình ảnh nhưng lại rất giàu sức gợi cảm. Đầu tiên, nó cho người đọc hướng tới một không gian sống nơi làng quê Việt Nam thật thanh bình, yên ả, với những cánh đồng quê rộng lớn, mênh mông:

Con cò bay la

Con cò bay lả

Con cò cổng phủ,

Con cò Đồng Đăng…

Câu thơ được nhà thơ lấy ý từ câu ca dao xưa:

Con cò bay lả bay la

Bay từ cổng phủ bay ra cánh đồng

Con cò bay lả bay la

Bay từ của phủ bay về Đồng Đăng.

Còn hình ảnh "Con cò ăn đêm, con cò xa tổ, cò gặp cành mềm, cò sợ xáo măng…" lại biểu tượng cho những người nông dân, những người phụ nữ, những người mẹ vất vả nhọc nhằn, lặn lội kiếm sống nhưng rất giàu đức hi sinh, phẩm giá cao quý. Câu thơ khiến người đọc liên tưởng tới những câu ca dao xưa về hình ảnh cánh cò vất vả, lam lũ, cơ cực:

Con cò mà đi ăn đêm

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống áo

Ông ơi ông vớt tôi nao

Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng

Có xáo thì xáo nước trong

Đừng xáo nước đục đau lòng cò con

Hay:

"Con cò lặn lội bờ sông

Gánh gạo nuôi chồng tiếng khóc nỉ non."

"Cái cò đi đón cơn mưa

Tối tăm mù mịt ai đưa cò về..."

Trong bài thơ, qua lời ru của người mẹ, hình ảnh con cò đã đến với tâm hồn trẻ thơ một cách vô thức. Nhưng qua những lời ru ngọt ngào, thiết tha ấy của người mẹ, điệu hồn dân tộc, lối sống ông cha dần thấm sâu vào tâm hồn ngây thơ, non nớt của những đứa trẻ, dần hình thành trong em ý thức về nguồn cội, về tình yêu quê hương, đất nước.

Đây chính là khởi đầu của con đường đi vào thế giới tâm hồn của mỗi người. Đứa trẻ chưa hiểu và cũng chưa cần hiểu ý nghĩa của những lời ru ấy và chúng chỉ cần vỗ về trong những âm điệu ngọt ngào, dịu dàng của lời ru để đón nhận bằng trực giác, vô thức tình yêu và sự chở che của người mẹ hiền:

Con chưa biết con cò, con vạc

Con chưa biết những cành mềm mẹ hát,

Sữa mẹ nhiều con ngủ chẳng phân vân….

Để làm nổi bật lên tình cảm mẫu tử thiêng liêng, bền chặt, Chế Lan Viên đã sử dụng nghệ thuật đối lập tương phản giữa cánh cò và người con:

Cò một mình cò phải kiếm lấy ăn

Con có mẹ, con chơi rồi lại ngủ.

"Cò" thì một mình, cô đơn, quanh năm suốt tháng, không kể ngày nắng hay ngày mưa, trời sáng hay trời tối, mùa đông hay mùa hạ chỉ lẻ bóng một mình "kiếm lấy ăn". Ngược lại, người con thì dưới bàn tay chăm sóc chu đáo của người mẹ, bằng tình yêu thương con một cách lặng thầm, mẹ luôn bên cạnh con nên người con vô tư "chơi rồi lại ngủ". Qua đó, người đọc mới thấy hết được tình mẹ dành cho con thật bao la, rộng lớn biết nhường nào!

Thậm chí, một tay bồng ẵm con, một tay vuốt ve, vỗ về con rồi mà người mẹ vẫn còn lo sợ người con sẽ hoảng hốt khi bắt gặp cánh cò bị nạn trong giấc mơ qua lời ru của mẹ về cò:

Ngủ yên! Ngủ yên! Cò ơi, chớ sợ!

Cành có mềm, mẹ đã sẵn tay nâng!

Cách ngắt nhịp 2/2/2/2 đều đặn, kết hợp với điệp từ "ngủ yên" được nhắc lại hai lần và các dấu chấm cảm liên tiếp xuất hiện, làm cho nhịp thơ trở nên ngọt ngào, nhẹ nhàng, thiết tha, rất phù hợp với lời hát ru con của người mẹ: vỗ về, ầu ơ, chăm chút.... Đồng thời, giúp cho người con có thể yên tâm, ngủ ngon trong giấc mơ đẹp.

Tóm lại, với cách sử dụng sáng tạo những câu ca dao về hình ảnh con cò trong lời ru của mẹ, nhà thơ đã diễn tả thật thấm thía, cảm động về tình yêu thương, sự chở che, nâng niu của người mẹ ru con.

Theo những lời ru của mẹ, cánh cò dần phát triển mạnh mẽ, vỗ cánh bay từ lời ru ra với cuộc đời làm quen với đứa con bé bỏng và trở thành người bạn đồng hành nâng đỡ người con trên mỗi chặng đường đời hết sức thân thiết, gắn bó, gần gũi (đoạn II). Khi còn ở trong nôi: "Con ngủ yên thì cò cũng ngủ/Cánh của cò hai đứa đắp chung đôi".

Khi đến tuổi tới trường: "Mai khôn lớn con theo cò đi học / Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân".Khi trưởng thành: "Cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ / Trước hiên nhà / Và trong hơi mát câu văn…". Như vậy, con cò đã gợi ý nghĩa biểu tượng cho lòng mẹ, về sự dìu dắt, nâng đỡ đầy dịu dàng và bền bỉ của người mẹ.Tình yêu và lời ru của mẹ đã nuôi dưỡng đứa con lớn lên, trưởng thành, đã chấp cánh ước mơ cho con, là nguồn dinh dưỡng không vơi cạn cho con.

Giọng thơ tâm tình, thủ thỉ tha thiết đưa nỗi của người mẹ hiền đã chuyển sang giọng triết lí, chiêm nghiệm sâu sắc. Đến đoạn ba, hình ảnh con cò được nhấn mạnh với ý nghĩa biểu tượng cho tấm lòng người mẹ lúc nào cũng bên con đến suốt cả cuộc đời:

Dù ở gần con

Dù ở xa con

Lên rừng xuống bể

Cò sẽ tìm con

Cò mãi yêu con

Nghệ thuật điệp từ, điệp cấu trúc, kết hợp nghệ thuật tương phản (gần – xa, rừng – bể) có tác dụng diễn tả tình cảm yêu thương con thật bao la, rộng lớn của tình mẹ. Bất chấp mọi khoảng cách thời gian và không gian, bất chấp mọi khó khăn và trắc trở, lòng mẹ mãi dõi theo con, đi theo con suốt cả cuộc đời. Nhận ra được tấm lòng đó của mẹ dành cho con, Chế Lan Viên đã khái quát thành một quy luật tâm lí tình cảm có ý nghĩa lớn lao, cao cả và thiêng liêng về tình mẹ:

Con dù lớn vẫn là con của mẹ

Đi hết đời lòng mẹ mãi theo con

Kết cấu "dù… vẫn", và điệp lại chữ "vẫn", nhà thơ đã khẳng định tình mẫu tử thật thiêng liêng, bền chặt. Dù con đã lớn khôn, trưởng thành, mẹ đã già cả hoặc không còn trên cõi đời này nữa thì lòng mẹ vẫn mãi dõi theo con. Ta bắt gặp kiểu tư duy thơ mang đậm tính triết lí rất quen thuộc trong thơ Chế Lan Viên.

Và người đọc cũng nhận ra bài học có ý nghĩa thiêng liêng, trở thành quy luật tình cảm của con người: có gì cao hơn núi, có gì sâu hơn biển và có gì bao la bằng tình mẹ yêu thương con. Phần cuối bài thơ, trở lại với âm hưởng lời ru ngọt ngào, đều đặn, tác giả đã đúc kết ý nghĩa về hình tượng con cò:

Một con cò thôi

Con cò mẹ hát

Cũng là cuộc đời

Vỗ cánh qua nôi

Ngủ đi! Ngủ đi!

Cho cánh cò cánh vạc

Cho cả sắc trời

Đến hát

Quanh nôi.

Chỉ cần một con cò thôi cũng đã đủ chất chứa biết bao nhiêu tâm tình, ước vọng của mẹ dành cho con. Lời ru chính là lòng mẹ đã nuôi dưỡng tâm hồn đứa con thêm trưởng thành. Và con cò, lời ru, lòng mẹ chính là cuộc đời, là tâm hồn đất nước dân tộc hòa quyện giúp cho con khôn lớn thành người. Từ đó, ta mới thấm thía hết được câu thơ của Nguyễn Duy về lòng mẹ bao la:

Ta đi trọn kiếp con người

Cũng không đi hết những lời mẹ ru.

"Bài "Con cò" mang âm điệu đồng dao, nhịp thơ và giọng thơ thấm vào hồn ca dao, dân ca một cách đằm thắm, nhẹ nhàng. 51 câu thơ tự do, câu ngắn nhất hai chữ, câu dài nhất tám chữ, đan xen, kết chuỗi thành lời ru ngân nga, ngọt ngào, biểu hiện tình thương và ước mơ của người mẹ hiền đối với con thơ". (Nhiều tác giả, Bình giảng văn 9, NXB Tổng hợp TP.Hồ Chí Minh)

Chế Lan Viên là một trong những nhà thơ nổi tiếng nhất của văn học Việt Nam. Sáng tác ở cả hai chặng trước và sau cách mạng tháng tám nhưng thơ ông luôn đậm tính chất triết lí, mang vẻ đẹp của trí tuệ, hình ảnh thơ giàu ý nghĩa biểu trưng. Con cò là một trong những tác phẩm như vậy.

Ngay từ nhan đề của tác phẩm đã hàm chưa nhiều ý nghĩa. Con cò gợi về hình ảnh đẹp đẽ gần gũi với làng quê Việt Nam, những cánh cò trắng muốt sải cánh giữa đồng lúa: “Con cò bay lả bay la/ Bay từ cửa phủ bay ra cánh đồng”. Con cò còn gợi nhắc đến những lời ru thân thuộc mà tấm bé bất cứ ai cũng được nghe tiếng ầu ơ của bà của mẹ. Và quan trọng nhất nó là biểu tượng cho tình mẫu tử thiêng liêng, bền bỉ theo con suốt cả cuộc đời.

Bài thơ được chia làm bố cục ba phần rất rõ ràng, như từng chương từng khúc: khúc 1 là hình ảnh con cò đến với tuổi thơ con qua lời ru của mẹ; khúc 2 hình ảnh con cò đồng hành cùng con suốt chặng đường đời; khúc ba tác giả mượn hình ảnh con cò để thể hiện những suy ngẫm sâu xa về tình mẫu tử thiêng liêng. Con cò đến với tuổi thơ con thật ngọt ngào, dịu nhẹ qua những lời ru của mẹ:

“Con cò bay la

Con cò bay lả

Con cò cổng phủ,

Con cò Đồng Đăng…”

Câu thơ chỉ gồm bốn chữ, hình ảnh con cò được lặp lại bốn lần ở đầu mỗi câu thơ tạo nên nhịp điệu dịu dàng, tha thiết của lời ru, sự ấm áp của lòng mẹ. Theo cánh cò trong lời ru của mẹ, thế giới xung quanh như được mở ra trước mắt để con thỏa sức khám phá, đó là thế giới thân thuộc của quê hương, xứ sở.

Ở một chiều kích khác mẹ lại cho con thấy hình ảnh những cánh cò tảo tần, vất vả, lủi thủi giữa dòng đời: “cò một mình, cò phải kiếm ăn” “con cò ăn đêm/ con cò xa tổ/ cò gặp cành mềm/ cò sợ xáo măng…”. Đó là những cánh cò không có mẹ ở bên che chở, chăm lo, phải tự kiếm ăn và gặp biết bao khó khăn. Câu thơ là niềm cảm thương sâu sắc cho số phận những cánh cò bất hạnh, đồng thời ca ngợi phẩm chất trong sạch của họ, dù giây phút cận kề cái chết vẫn mong được chết một cách trong sạch.

Hơn nữa đó còn là lời ngợi ca tình yêu thương đức hi sinh của mẹ đối với con. Tác giả sử dụng thủ pháp đối lập, bên cạnh những cánh cò vất vả, cay đắng trên đường đời là hình ảnh của con được mẹ bao bọc, yêu thương: “con có mẹ, con chơi rồi lại ngủ”, “cành có mềm, mẹ đã sẵn tay nâng”, “sữa mẹ nhiều, con ngủ chẳng phân vân”.

Qua đó cho thấy được tình yêu thương sâu sắc của mẹ dành cho con. Lời ru ngọt ngào đó đã xua tan bao nỗi lo âu, khắc khoải, mong cho con có được giấc ngủ êm đềm. Tuổi thơ con thật hạnh phúc khi được sống trong tình yêu thương, trong lời ru của mẹ.

Sang đến phần thứ hai, cánh cò gắn với con trong suốt tuổi thơ êm đềm hạnh phúc: “Ngủ yên! Ngủ yên! Ngủ yên/ Cho cò trắng đến làm quen/ Cò đứng quanh nôi/ Rồi cò vào tổ./ Con ngủ yên thì cò cũng ngủ/ Cánh của cò hai đứa đắp chung đôi”. Dòng thơ đầu với cấu trúc đặc biệt “ngủ yên” được lặp lại ba lần gợi lên lời ru êm đềm, đôi bàn tay dịu dàng, vỗ về giấc ngủ cho con.

Kết hợp với thủ pháp nhân hóa “cò đến làm quen” “cò đứng quanh nuôi”,… khiến cánh cò càng trở nên sinh động, gần gũi như một người bạn thân thiết của con. Dù con khôn lớn cánh cò vẫn luôn bên con, theo con đi học, vun đắp những mơ ước của con. Điệp từ “lớn lên” cùng những dòng thơ chứa đựng tâm tình của mẹ, cho thấy mẹ luôn là ở bên chia sẻ với con mơ ước, hoài bão.

Mẹ mong con làm thi sĩ, một người có tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, yêu cái đẹp và có trái tim nhân hậu. Cánh cò cũng chính là hình ảnh của mẹ, sẽ theo con suốt cả cuộc đời. Sau những lời ru tha thiết, thể hiện tình yêu thương con sâu nặng, sang đến khổ thơ cuối cùng tác giả nói về ý nghĩa lời ru.

Dù ở gần con

Dù ở xa con,

Lên rừng xuống bể

Cò sẽ tìm con

Cò mãi yêu con

Con dù lớn vẫn là con của mẹ,

Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con.

Hình ảnh cánh cò - ẩn dụ cho tình yêu thương vô hạn của mẹ. Tác giả sử dụng hình ảnh tương phản: gần – xa; lên rừng – xuống bể, gợi ra biết bao vất vả mà con sẽ gặp trên đường đời, nhưng điều mẹ hướng tới đó là dù con có ở bất cứ đâu mẹ cũng sẽ tìm được con, mãi mãi bên cạnh con. Hai câu thơ cuối cùng đã cho thấy tình cảm thủy chung, sâu nặng, vĩnh hằng của cánh cò, của tình mẹ.

Từ đó Chế Lan Viên khái quát lên một quy luật muôn đời về tình mẫu tử: dù sau này con có khôn lớn, trưởng thành, thành công cả về trí tuệ và nhân cách nhưng trong trái tim mẹ con mãi là đứa trẻ bé bỏng cần sự che chở, yêu thương. Ngoài ra câu thơ con như một lời khẳng định mẹ là bến đỗ vững chắc, chốn bình yêu nhất trong cuộc đời đầy những sóng gió, giông tố. Đoạn thơ kết bài là những lời ru ngọt ngào, đưa con vào giấc ngủ êm đềm. Đồng thời cũng hàm chứa những ý nghĩa, triết lí sâu sắc về cuộc đời, về tình mẫu tử.

Tác phẩm được viết bằng thể thơ tự do đã giúp tác giả thỏa sức thể hiện trọn vẹn những cung bậc cảm xúc một cách tự nhiên, linh hoạt. Nghệ thuật xây dựng hình ảnh độc đáo, giàu ý nghĩa biểu tượng. Sử dụng đa dạng và linh hoạt chất liệu dân gian cũng góp phần không nhỏ vào sự thành công của tác phẩm.

Khai thác thành công chất liệu dân gian qua hình tượng con cò, Chế Lan Viên đã thể hiện ý nghĩa to lớn, cao cả của tình mẫu tử trong cuộc đời mỗi con người. Bài thơ cũng là lời nhắc nhở nhẹ nhàng mà sâu sắc đến mỗi con người cần phải biết trân quý tình cảm thiêng liêng này, biết báo đáp công ơn sinh thành và dưỡng dục của cha mẹ.

Chế Lan Viên là một nhà thơ có phong cách thơ độc đáo vừa mang tính trí tuệ, triết lý sâu sắc lại vừa đậm đà chất trữ tình. Ông là nhà thơ có nhiều đóng góp quan trọng trong nền văn học dân tộc thế kỷ XX. Bài thơ Con Cò chính là một trong những sáng tác thành công để lại nhiều dấu ấn cho người đọc.

Bài thơ sử dụng hình ảnh quen thuộc đó chính là con cò. Một hình ảnh mà chúng ta thường bắt gặp trong ca dao, dân ca của dân tộc. Thêm vào đó còn gắn với lời ru của mẹ để ngợi ca tình mẹ thiêng liêng và ý nghĩa của lời ru với tâm hồn của mỗi con người.

Hình ảnh con cò thường là hình ảnh ẩn dụ về người nông dân đặc biệt còn tượng trưng cho người phụ nữ, những người mẹ tần tảo, lam lũ và hi sinh vì con cái. Chính vì thế hình ảnh con cò càng được khai thác rất hay và độc đáo:

“Con cò bế trên tay

Con chưa biết con cò

Nhưng trong lời mẹ hát

Có cánh cò đang bay:

Con cò bay la

Con cò bay lả

Con cò cổng phủ

Con Cò Đồng Đăng”

Những câu thơ gợi tới lời ru quen thuộc của bà của mẹ. Chế Lan Viên đã lấy những câu chữ trong lời ru ấy để thể hiện ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh con cò. Bối cảnh của khổ thơ chính là khi người mẹ ru con. Đứa con nhỏ bé được mẹ ru với lời ru ngọt ngào để được yên bình đi vào giấc ngủ. Trong lời ru ấy người mẹ đã cho con thấy được hình ảnh về con cò để sau này con lớn sẽ biết và yêu thêm, hiểu thêm về nó:

“Cò một mình cò phải kiếm lấy ăn

Con có mẹ, con chơi rồi lại ngủ

Con cò ăn đêm

Con cò xa tổ

Cò gặp cành mềm

Cò sợ xáo măng…”

Sự vất vả của con cò vì phải đi kiếm ăn ở nhiều nơi, kiếm cả vào ban đêm, từ đồng sâu đến đồng cạn. Trong khi đó con chỉ cần ăn rồi ngủ còn tất cả đã có mẹ lo. Trong lời ru ấy bộc lộ cuộc mưu sinh vất vả nhưng mẹ vẫn luôn là chỗ dựa tin cậy cho con, che chở con suốt cuộc đời mình. Lời ru lại vang lên:

“Ngủ yên! Ngủ yên!

Cò ơi, chớ sợ!

Cành có mềm, mẹ đã sẵn tay nâng!

Trong lời ru của mẹ thấm hơi xuân,

Con chưa biết những cành mềm mẹ hát,

Sữa mẹ nhiều, con ngủ chẳng phân vân”

Lời ru thắm thiết, thắm đượm tình nghĩa. Hình ảnh con cò luôn thường trực theo những lời ru của mẹ. Đó chính là sự khởi đầu cho tâm hồn của mỗi con người. Từ lời ru khiến con cảm nhận được sự yên thương, âu yếm và vỗ về. Dù con còn nhỏ nhưng con vẫn có thể cảm nhận được bằng trực giác. Cánh cò bắt đầu từ trí tưởng tượng bằng sự chiêm nghiệm. Từ đó cánh cò trở thành người bạn của con thơ:

“Ngủ yên! Ngủ yên! Ngủ yên!

Cho cò trắng đến làm quen

Cò đứng ở quanh nôi

Rồi cò ở quanh tổ.

Con ngủ yên thì cò cũng ngủ.

Cánh của cò hai đứa đắp chung đôi”

Cò trở thành người bạn, người đồng hành với con từ lúc thơ ấu đến lúc trưởng thành. Cánh cò cũng giống như mẹ lúc nào cũng theo sát bên con. Tượng trưng cho tấm lòng của người mẹ luôn dõi theo từng bước chân của con. Lời thơ dịu dàng, xúc động:

“Dù ở gần con,

Dù ở xa con

Lên rừng xuống bể,

Cò sẽ tìm con

Cò mãi yêu con”

Đó là sự chân thành, tha thiết của một người mẹ luôn luôn hướng về con. Từ đó nhà thơ khái quát thành một quy luật tình cảm của mẹ dành cho con với tính chất vĩnh hằng:

“Dù con lớn vẫn là con của mẹ

Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con”

Tình mẹ là bao la, không thể đong đếm cũng như không bao giờ cạn. Phần cuối của bài thơ với âm hưởng chập rãi để đúc kết ý nghĩa của hình tượng con cò trong lời ru của mẹ:

“À ơi!

Một con cò thôi,

Con cò mẹ hát

Cũng là cuộc đời

Ngủ đi! Ngủ đi!

Cho cánh cò, cánh vạc,

Cho cả sắc trời

Đến hát quanh nôi”

Bài thơ được sáng tác với bút pháp nghệ thuật độc đáo. Với thể thơ tự do nhà thơ có thể dễ dàng biểu đạt cảm xúc một cách tự nhiên, sinh động. Bài thơ còn là lời ru là lời triết lý về cuộc đời. Bài thơ Con cò là một bài hát ru thấm đẫm tình mẫu tử. Bài thơ khiến cho người đọc như được trở về với tuổi thơ, với cánh cò từng in dấu trong những ngày thơ bé, những giấc mộng trưa hè.

Đã là người Việt nam, ai lớn lên mà chẳng mang theo, dù ít, dù nhiều hơi ấm của những lời ru, những lời yêu thương êm đềm khi xưa mẹ hát. Đã mang trong mình dòng máu Việt, ai mà chẳng có một góc tuổi thơ trong sáng, hồn nhiên, chập chờn theo đôi cánh cò trắng ở nơi sâu thẳm hoài niệm, tâm hồn.

Chế Lan Viên cũng vậy, ông cũng là người Việt Nam, dòng máu chảy trong huyết quản ông cũng mang tên Lạc Hồng, có lẽ vì thế, trong thơ ông, dù là suy ngẫm, dù là triết lí, ta vẫn gặp lời ru ầu ơ của mẹ, ta vẫn thấy kỉ niệm tuổi thơ nồng cháy, ta vẫn nghe trong gió thong thả nhịp vỗ cánh cò. Và “Con cò” là bài thơ tiêu biểu cho một hồn thơ như thế.

“Con cò bế trên tay

Con chưa biết cánh cò

Nhưng trong lời mẹ hát

Có cánh cò đang bay”

Rất tự nhiên, mẹ thấy con vẫn còn bé bỏng lắm, vẫn còn phải bế trên tay mẹ. Con đã biết cánh cò trắng là gì đâu, con đã biết cuộc đời xung quanh là gì đâu, con chỉ đón nhận cuộc đời một cách vô thức. Vô thhức thôi nhưng dường như đứa trẻ đã cảm nhận được cánh cò trắng đang bay đến bên mình, đã nghe thấy âm điệu ngọt ngào trong trẻo của lời ru.

Con cò bay la

Con cò bay lả

Con cò cổng phủ

Con cò Đồng Đăng

Thi sĩ không trích hết lời ca dao, chỉ gợi thôi mà cả một bầu không khí đã rất xa xăm bỗng trở về nguyên vẹn. Nơi thanh bình và yên ả. Nơi ấy có cánh cò, có những hình ảnh rất đẹp đã đi vào tiềm thức không biết bao thế hệ con người. Ở nơi ấy, ta vẫn nghe được tiếng cuộc đời vất vả, nhọc nhằn của người nông dân và đặc biệt là những người phụ nữ, những người chị, người mẹ Việt Nam, tiếng những đứa con yêu thương tha thiết, sẵn sang hi sinh cho con tất cả những cánh cò kia, dù sa cơ, dù chết cũng xin được “xáo nước trong” để khỏi mang tiếng xấu cho đàn con nhỏ.

Lời ru của mẹ có đứa con bé bỏng, có cánh cò yếu đuối, nó không còn là lời hát ru nữa, nó là lời tâm tình của trái tim người mẹ nhân từ, bao dung. Khi thì mẹ thương con, khi thì mẹ thương cánh cò cả cuộc đời yếu đuối. Dù rằng lời ru có mang theo bao điều như thế, em bé vẫn say ngủ ngon lành. Tình mẹ hòa vào lời ru vẫn vỗ về tâm hồn non nớt, vẫn cho con niềm yêu thương và che chở tuyệt vời. Bầu không khí của hoài niệm quá khứ dần dần khép lại, đưa con người trở về với thực tại, với mẹ, với em:

Ngủ yên! Ngủ yên! Cò ơi, chớ sợ!

Cánh cò mềm mẹ đã sẵn tay nâng

Lời mẹ trước kia còn trầm, buồn vang lên trong cái âm điệu dài, xa vắng vậy mà giờ đây sao trìu mến, sao tha thiết đến lạ lung, vỗ về, nâng giấc tình yêu, thi nhân bước đến khoảng trời vời vợi chân lí, nơi ấy có một sự thực mà cả đời người kiếm tìm mới chợt hiểu, nó ở bên ta, nó ở giữa cuộc đời:

Con dù lớn vẫn là con của mẹ

Đi suốt đời lòng mẹ vẫn theo con.

“Dù”, “vẫn”, sự khẳng định chắc chắn hơn bao giờ hết. Nó hiển nhiên như chính cuộc đời. Con dù lớn khôn, dù trưởng thành đến đâu, trước long mẹ bao la con vẫn luôn bé bỏng. Mặt trời con luôn sưởi ấm trái tim mẹ, còn mẹ, mẹ mãi yêu con, yêu con bằng tình yêu theo bé bước đi mãi mãi.

Tình mẹ là thế, bao la, lời ru của mẹ là thế, êm đềm, tha thiết, suốt đời con được hưởng, suốt đời con tìm thấy, nhưng chắc gì con đã thấu hiểu, cả cuộc đời mẹ đã gửi vào trong đó tất cả tình cảm, tất cả sự chở che, tất cả tình yêu thương êm đềm tha thiết:

Ta đi trọn kiếp con người

Cũng không đi hết mấy lời mẹ ru (Nguyễn Duy)

Nhà thơ Nguyễn Duy đã viết những vần thơ như thế vì bằng trải nghiệm ông đã hiểu cái bao la bất tận của tình mẹ yêu con. Còn Chế Lan Viên, thi sĩ tìm thấy trong cánh cò yêu thương bay ra từ câu hát, một triết lí thiêng liêng đủ soi rọi mọi tâm hồn tận ngóc ngách sâu thẳm nhất.

Có lẽ phút hiểu ra cái điều cả đời mình tìm kiếm, nhà thơ phải nén lại niềm xúc động đến rưng rưng trực tuôn trào ra khoé mắt để viết lên cái điều ấp ủ bấy lâu, rằng tình mẹ là vĩnh hằng, bất diệt, luôn tìm thấy bên cuộc đời chúng ta, rằng lòng mẹ là bao la, vô bờ bến, luôn ôm ấp tâm hồn mỗi con người.

Với mẹ, con là hơi ấm nồng nàn, là sự sinh tồn, sự sống, con đem lại cho mẹ hơi sống, niềm hạnh phúc yêu thương lớn nhất cuộc đời. Ta chỉ có thể nói như vậy về cái quy luật bất biến ấy, vì tự nó đã nói lên tất cả những điều thấm thía nhất trong cuộc đời. Biểu tượng của long mẹ thì thiêng liêng, biểu tượng của cuộc đời thì ấm áp:

À ơi

Một con cò thôi

Con cò mẹ há

Còng là cuộc đời

Vỗ cánh qua nôi

Tình mẹ cứ theo con đi suốt năm tháng, trở thành hành trang cho đứa con bé bỏng bước vào đời. Con sẽ bước đi trong niềm tin mạnh mẽ vì: "Cánh cò trắng bay theo gót đôi chân". Cánh cò tuổi thơ sẽ chắp cánh giấc mơ đẹp đẽ, đưa em đến những phương trời xa. Như cánh cò trong thơ Trần Đăng Khoa khiêng nắng về đánh thức ngày mới: “ Cánh cò trắng khiêng nắng qua sông…”

Cánh cò của Chế Lan Viên biết đánh thức cả bầu trời lấp lánh hi vọng những vì sao mơ ước, cho em thơ tương lai đẹp đẽ, sáng rực lên muôn vạn sắc màu. Và trong muôn vàn sắc màu rực rỡ ấy, rất nhẹ nhàng đọng lại một thứ màu dìu dịu yêu thương, màu của tình mẫu tử, để rồi cho con. Đâu rồi cái cánh cò trắc trờ, hiểm nguy trong câu hát thủa xưa, chỉ còn cánh cò em,, ngủ ngon trong vòng tay mẹ.

Em và cò hóa thân vào nhau trong vòng tay ấm áp yêu thương. Cứ như vậy, em bé ngủ yên trong tình mẹ dạt dào, trong sự che chở, chăm sóc, nâng niu ẩn chứa yêu thương vô bờ bến. Đứa bé đón nhận tình yêu, đón nhận lời ru vô thức để rồi mang hơi ấm của lời ru vô thức ấy đi theo suốt cuộc đời.

Lời ru – giọt mật đầu tiên mẹ rót cho em bé trong cuộc đời nó sóng sánh tình mẹ, sóng sánh không khí của đất trời thấm vào lời ru. Em ngủ say, ngủ say trong tình mẹ, ngủ say trong tình yêu thương của đất trời bao la ban cho những thiên thần cho những tâm hồn bé nhỏ. Và khi ấy, dù:

“ Con chưa biết con cò, con vạc

Con chưa biết những cành mền mẹ hát

Sữa mẹ nhiều con ngủ chẳng phân vân”

Mẹ vẫn gọi con mẹ vẫn nhắc tên con, sự lặp lại những lời yêu thương ấy là lời nhắn nhủ, lời giãi tỏ tâm tình, tràn đầy tình yêu con. Cánh cò, cánh vạc bay, ngân xa mãi tình yêu vô tận ấy. Em bé có hiểu tình mẹ ko nhỉ? Nhưng thôi, cứ ngủ đi em ạ, vì còn gì em ả, thanh bình bằng giấc ngủ của em trong lời ru ầu ơ tha thiết.

Cánh cò đến, trong lời ru tuổi thơ, dịu dàng, êm ái là vậy mà theo ta đi mãi, đi suốt những chặng đường dài, gắn bó bền bỉ, thân thương cho con người tựa vững chắc nhất: “ Ngủ yên! Ngủ yên! Ngủ yên!”. Lời ru của mẹ vỗ về cho em ngon giấc, nó ngọt lịm, thanh bình như tình mẹ bao thuở vẫn vậy, vẫn nhẹ nhàng nâng đỡ đời con. Và cánh cò, từ một miền xa xăm nào đó, lại đến cùng lời mẹ hát ru, chở theo cả niềm yêu thương ấm áp về cùng giấc ngủ trẻ thơ:

Cho cò trắng đến làm quen

Cò đứng ở quanh nôi, rồi cò vào trong tổ

Con ngủ yên thì cò cũng ngủ

Lý muôn đời của tình mẹ, của lời hát ru con. Chẳng cần phải rút ra một châm nghiệm to tát, chẳng cần phải trau chuốt lời văn, ý thơ đâu, nhẹ nhàng thôi, giản đơn thôi, thi sĩ làm xao xác tận sâu thẳm tâm hồn người đọc:

“Dù ở gần con

Dù ở xa con

Lên rừng xuống bể

Cò sẽ tìm con

Cò mãi yêu con”

Ta tự hỏi lòng chẳng lẽ còn thứ tình cảm tha thiết, mãnh liệt hơn thứ tình cảm kia nữa? Một tình cảm vượt lên trên tất cả khó khăn, ngăn cách, nối liền những nẻo xa xăm, một tình cảm có sức lay động, ám ảnh tâm can dù mới chỉ làn đầu nhìn thấy. ôi! Tình mẫu tử… có lẽ còn thiêng liêng hơn mọi điều thiêng liêng nhất. Dù ở đâu, dù ở trong bất cứ hoàn cảnh nào, lòng mẹ cũng như cánh cò kia, vẫn bên con, vẫn lặn lội đi tìm, lặn lội sưởi ấm trái tim con, cho con sức mạnh, cho con niềm tin vào cuộc sống.

Kì thực em bé vẫn còn bé bỏng lắm, vẫn còn đang ngủ ngon lành trong cánh nôi tuổi thơ nhưng ước mơ of mẹ về một tương lai đẹp mai sau cứ theo tình yêu cháy lên mãi. mẹ độc thoại với chính lònh mình, tự soi long mình trong tình cảm yêu con tha thiết:

“Lớn lên, lớn lên, lớn lên…

Con làm gì?

Con làm thi sĩ

Cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ

Trước hiên nhà

Và trong hơi mát câu văn…”

Chưa bao giờ ước mơ cháy bỏng, tha thiết đến như thế, mẹ ước mơ và gửi trọn ước mơ ấy vào đôi chân con mai này sẽ bước trên đường đời, sẽ vươn tới những khát khao mẹ ấp ủ bằng cả niềm tin. mẹ hỏi lòng và tự trả lời cho câu hỏi: mẹ muốn con làm thi sĩ, mang cái đẹp đến cho cuộc đời qua những vần thơ về mẹ, về con, về cuộc sống xung quanh đang từng ngày nuôi con lớn khôn. Mẹ muốn cuộc đời con mãi mãi đẹp mãi mãi trong sáng như bài thơ đẹp đẽ nhất.

Con cò là hình ảnh quen thuộc với làng quê Việt Nam tự bao đời. Hình ảnh cò đã đi vào ca dao, dân ca Việt Nam Với những ý nghĩa sâu sắc. Nó là hình ảnh biểu trưng cho hình tượng người, phụ nữ Việt Nam chịu thương chịu khó. Cảm nhận từ tình mẹ thiêng liêng, cảm nhận vẻ đẹp sâu sắc của hình ảnh cò, tác giả Chế Lan Viên đã mượn chất liệu là những bài ca dao, dân ca Việt Nam để viết nên bài thơ Con cò ca ngợi tình mẫu tử thiêng liêng và nỗi nhọc nhằn nuôi con khôn lớn của người phụ nữ, người mẹ.

Bài thơ Con cò được sáng tác năm 1962, in trong tập thơ Hoa, ngày thường – Chim báo bão (1967) của Chế Lan Viên. Viết Con cò, nhà thơ thông qua một cánh cò tượng trưng dập dìu trong lời ru, câu hát thể hiện được tấm lòng yêu thương và những mong ước của người mẹ với đứa con còn bé thơ.

Hình ảnh con cò qua bài thơ mang nhiều ý nghĩa tượng trưng, luôn luôn biến hóa trong tiếng hát và lời ru. Hình ảnh con cò, tượng trưng cho tấm lòng trong trắng, cho những nỗi khổ của ngày qua, cho niềm vui và mơ ước hôm nay, cho tình yêu thương rộng lớn của người mẹ với cái bé bỏng côi cút của con thơ.. Dường như, với tính chất tượng trưng, con cò trong trường hợp nào cũng đúng cả, cũng để lại cho người đọc nhiều ấn tượng.

Trong trang thơ, cánh cò không tự có, không tự hiện hữu bất di bất dịch như muôn vàn câu chữ của thi ca, nó phải bay ra từ một miền xa xôi lắm. Chế Lan Viên đã đánh thức cánh cò yên ngủ, gọi cò về với những lời ru ấp ủ trong tâm hồn thi nhân để rồi, qua lời ru của mẹ trên trang thơ, con cò bắt đầu đến với tuổi thơ diệu kì của đứa trẻ. Dịu dàng, êm ái, người mẹ bắt đầu thủ thỉ, tâm tình với niềm yêu thương tha thiết:

Con còn bế trên tay

Con chưa biết con cò

Nhưng trong lời mẹ hát

Có cánh cò đang bay

Rất tự nhiên, mẹ thấy con vẫn còn bé bỏng lắm, vẫn còn phải bế trên tay mẹ. Con đã biết cánh cò trắng là gì đâu, con đã biết cuộc đời xung quanh là gì đâu, con chỉ đón nhận cuộc đời một cách vô thức. Vô thức thôi nhưng dường như đứa trẻ đã cảm nhận được cánh cò trắng đang bay đến bên mình, đã nghe thấy âm điệu ngọt ngào trong trẻo của lời ru.

Em chưa hiểu tình mẹ, nhưng mơ hồ, em đã thấy bên em một sự che chở, vỗ về thiêng liêng, một tình yêu thương êm đềm, trìu mến. Và cánh cò bắt đầu chao lượn dập dìu trong lời hát ru con:

“Con cò bay la

Con cò bay lả

Con cò cổng phủ

Con cò Đồng Đăng…

"Cò một mình, cò phải kiếm lấy ăn

Con có mẹ, con chơi rồi lại ngủ.

"Con cò ăn đêm

Con cò xa tổ,

Cò gặp cành mềm

Cò sợ xáo măng…"

Ngủ yên! Ngủ yên! Cò ơi, chớ sợ!

Cành có mềm, mẹ đã sẵn tay nâng!

Trong lời ru của mẹ thấm hơi xuân,

Con chưa biết con cò, con vạc.

Con chưa biết những cành mềm mẹ hát,

Sữa mẹ nhiều, con ngủ chẳng phân vân.

Thi sĩ không trích hết lời ca dao, chỉ gợi thôi mà cả một không gian đã rất xa xăm bỗng trở về nguyên vẹn. Nơi ấy thanh bình và yên ả. Nơi ấy có cánh cò, có những hình ảnh rất đẹp đã đi vào tiềm thức không biết bao thế hệ con người. Ở nơi ấy, ta vẫn nghe được tiếng cuộc đời vất vả, nhọc nhằn của người nông dân và đặc biệt là những người phụ nữ, những người chị, người mẹ Việt Nam, tiếng những đứa con yêu thương tha thiết.

Ta thấy những cánh cò kia sẵn sàng hi sinh vì con, dù sa cơ, dù chết cũng xin được “xáo nước trong” để khỏi mang tiếng xấu cho Con. Dẫu rằng đó là lời hát ru, lời ca dao cách tân trong thơ hiện đại, cánh cò vẫn mang theo cả nỗi buồn, niềm vui hòa lẫn, khiến người đọc phải nghĩ suy. Người mẹ ru con trong vất vả, nhọc nhằn càng gieo thêm đắng cay, cái vị đắng cay mà Xuân Quỳnh từng không giấu nổi xúc động khi nghe câu hát ấy trong “gió Lào” và “cát trắng” miền Trung:

Trong gió nóng những trưa hè ngột ngạt

Mẹ ru tôi hạt cát sạn hàm răng.

Mặc dù người mẹ biết con mình còn quá bé bỏng trước cuộc đời. Nhưng mẹ muốn hát cho con nghe để con hình thành tình yêu thương đối với những gì thuộc về quê hương, đất nước; hiểu được tình thương bao la mà mẹ dành cho con. Bên cạnh đó, mẹ muốn con hãy yên tâm trước cuộc đời, vì đã có mẹ chở che trong câu: "cành có mềm, mẹ đã sẵn tay nâng".

Câu thơ khiến ta cảm động trước tình mẹ bao la, sâu sắc, vỗ về, chở che ta từ khi còn tấm bé. Để rồi, khi ta từng bước trưởng thành, vẫn có mẹ bên cạnh sẻ chia:

Ngủ yên! Ngủ yên! Ngủ yên!

Cho cò trắng đến làm quen,

Cò đứng ở quanh nôi

Rồi cò vào trong tổ.

Con ngủ yên thì cò cũng ngủ,

Cánh của cò, hai đứa đắp chung đôi.

Mai khôn lớn con theo cò đi học

Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân.

Lớn lên, lớn lên, lớn lên…

Con làm gì? Con làm thi sĩ!

Cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ

Trước hiên nhà

Và trong hơi mát câu văn…

Khổ thơ thứ hai có thể chia làm ba giai đoạn, tựu chung lại vẫn là ý nghĩa của hình ảnh cò gắn bó mật thiết và trở thành người bạn đồng hành với cuộc đời con trẻ từ lúc ấu thơ cho đến khi trưởng thành. Đoạn đầu là mối tương quan mật thiết giữa cò với con trẻ trong suốt thời thơ ấu. Cò "đứng ở quanh nôi", rồi cò "vào trong tổ"; con có ngủ thì cò mới ngủ.

Hình ảnh cò tới đây không còn là hình ảnh con cò giản dị nữa, mà đã ẩn dụ cho hình tượng người mẹ chăm sóc, vỗ về, ấp iu cho con từng miếng ăn, giấc ngủ. Khi con lớn hơn một chút thì tình yêu mẹ dành cho con như thế nào? Đoạn thứ hai:Mai khôn lớn con theo cò đi học,Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân.

Đó là sự đồng hành của người mẹ với con mình trong thời niên thiếu. Buổi ban đầu chập chững bước vào cuộc đời, đứa trẻ cần lắm đôi tay dìu dắt của mẹ. Thế nhưng, người mẹ sẽ không dìu dắt con mãi mãi, mà theo năm tháng, mẹ tập cho con tự bước đi trên đôi chân chính mình. Ban đầu, thì cò dắt con đi học. Nhưng dần dà, cánh trắng cò chỉ bay theo gót chân con.

Khi con đến giai đoạn niên thiếu, tình thương của mẹ dành cho con đã có cách thể hiện khác. Mẹ không còn nâng niu con nữa, mà chỉ đồng hành bên con, dõi theo mỗi bước chân con. Mẹ muốn con tự đi trong cuộc đời bằng đôi chân của chính mình. Vì chỉ có thế, bước chân con mới vững vàng, không sợ vấp ngã. Ta cảm nhận được tình mẹ vừa sâu sắc, lại vừa bao la.

Đoạn thứ ba nói lên hình ảnh cò – hình ảnh mẹ đã đi vào tiềm thức, hóa nên tâm hồn phong phú cho con người khi trưởng thành. Cho dù lúc trưởng thành con có làm bất cứ nghề nghiệp gì, thì hình ảnh mẹ luôn là nguồn cảm xúc dạt dào, là chất xúc tác giúp con thành công hơn trên bước đường công danh sự nghiệp. Hình ảnh thân thương của mẹ trở nên ý nghĩa lớn lao với cuộc đời mỗi người. Khổ thơ thứ ba thật giản dị mà lại gây nhiều xúc động với người đọc bởi lời mẹ chân tình, tha thiết.

Dù ở gần con,

Dù ở xa con,

Lên rừng, xuống bể

Cò sẽ tìm con,

Cò mãi yêu con.

Con dù lớn, vẫn là con của mẹ,

Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con.

Phải chăng đây cũng chính là lời tự sự của tất cả những người mẹ có con cái đã trưởng thành, có khung trời và lối đi riêng? Cho dù bất cứ nơi đâu, bất cứ hoàn cảnh nào, mẹ vẫn dang rộng vòng tay yêu thương, vẫn là bến bờ là điểm tựa cho con bởi: "con dù lớn vẫn là con của mẹ". Thế nên: "đi hết đời lòng mẹ vẫn theo con". Có biết bao nhiêu tình cảm trên đời, nhưng có tình nào bao la, sâu sắc và vô tận như tình mẹ dành cho ta.

Tình mẹ là thế, bao la, lời ru của mẹ là thế, êm đềm, tha thiết, suốt đời con được hưởng, suốt đời con tìm thấy, nhưng chắc gì con đã thấu hiểu. Cả cuộc đời mẹ đã gửi vào trong đó tất cả tình cảm, tất cả sự chở che, tất cả tình yêu thương êm đềm tha thiết:Ta đi trọn kiếp con người Cũng không đi hết mấy lợi mẹ ru. (Ngồi buồn nhó mẹ ta xưa – Nguyễn Duy)Bài thơ được mở đầu bằng những câu hát ru và kết lại cũng bằng lội ru à ơi:

À ơi!Một con cò thôi,

Con cò mẹ hát

Cũng là cuộc đời

Vỗ cánh qua nôi.

Ngủ đi! Ngủ đi!

Cho cánh cò, cánh vạc,

Cho cả sắc trời

Đến hát quanh nôi.

Lời ru đến lúc này sao thắm đượm quá đỗi tình mẫu tử thiêng liêng của mẹ. Lại một lân nữa các cụm từ: "ngủ đi", "cánh cò, cánh vạc", "nôi" được nói về kì niệm tuổi thơ, nhắc nhớ về giấc ngủ đầu nôi cũng là dấu ấn thiêng liêng trong tâm thức của mỗi người.

Chế Lan Viên đã sáng tác bài thơ này với một sự chiêm nghiệm sâu sắc về tình mẫu tử thiêng liêng. Ông đã thể hiện niềm yêu kính đối với hình tượng người mẹ bằng giọng thơ nhẹ nhàng, trau chuốt. Tình mẹ, chắc có lẽ trong tâm thức mỗi con người đều cảm nhận được.

Thế nhưng, với bài thơ Con cò của Chế Lan Viên, ta như được trải nghiệm và hiểu thêm một cách sâu sắc về ý nghĩa của tình mẹ trong cuộc đời của mỗi con người. Để rồi, mỗi lần đọc lại bài thơ Cơn cò vần gợi lên những rung động và suy nghĩ sâu sắc về công ơn sinh thành của người mẹ. Từ đó mỗi người chúng ta càng thấy rõ trách nhiệm của mình trước lòng mẹ bao la, dạt dào thân thương và trìu mến, trước cuộc sống hôm nay của đất nước.

Con cò cùng với những bài thơ khác trong Hoa ngày thường – Chim báo bão, Ánh sáng và phù sa giúp chúng ta thấm thía hơn những "Trang đời, trang viết, nặng nghĩa đời sau" của nhà thơ Chế Lan Viên.

Chế Lan Viên là một nhà thơ nổi tiếng trong phong trào Thơ mới với hơn bốn mươi năm sáng tác, bằng nhiều tìm tòi và sáng tạo nhiều tập thơ gây được tiếng vang trong công chứng. Bài thơ Con cò sáng tác vào năm 1962. Bài thơ như một lời ru tha thiết, đầm ấm và tràn đầy tình thương mà người mẹ gửi gắm đến cho con.

Lời ru không biết từ bao giờ đã đi vào tiềm thức, vào tuổi thơ của mỗi con người. Với khổ thơ tự do, từ ngữ giản dị, bài thơ đã đi vào lòng người đọc một cách dịu êm và thấm thía. Mở đầu bài thơ là hình ảnh con cò qua lời ru của mẹ đến với tuổi ấu thơ :

Con còn bế trên tay

Con chưa biết con cò

Nhưng trong lời mẹ hát

Có cánh cò đang bay.

Có thể thấy qua cách xưng hô mẹ – con, tác giả đã đóng vai người mẹ để nói với con. Tác giả đã giới thiệu đứa con còn nhỏ. Con đang được mẹ bế, được ngủ yên trong hơi ấm tình thương, trong lời hát ngọt ngào và lời ru của mẹ :

Con cò đang bay

…..

Con cò bay la

Con cò bay lả

Con cò cổng phủ

Con cò Đồng Đăng.

Lời ru vẽ ra cảnh cánh đồng lúa, phố xá, không gian, địa danh cụ thể của quê hương người Việt. Tác giả còn gợi ra hình ảnh cò mẹ – một ẩn dụ, liên tưởng tới con người lao động thật đẹp đẽ. Lấy hình ảnh con cò để nói về con người. Thơ của Chế Lan Viên đã khiến chúng ta phải suy nghĩ về sự vận dụng sáng tạo ca dao.

Cò một mình, cò phải kiếm lấy ăn,

Con có mẹ con chơi rồi lại ngủ.

Con cò ăn đêm,

Con cò xa tổ,

Cò gặp cành mềm,

Cò sợ xáo măng…

Nhà thơ đã vận dụng ca dao, lọc chọn một số từ ngữ để gợi. Con cò đi ăn đêm gặp tai nạn và chết, nhưng khi chết nó vẫn thương con, nó muốn chết trong, không muốn chết đục để cho con nó khỏi mang tiếng xấu. Đó chính là lòng mẹ, tình thương mẹ dành cho con, luôn mong điều tốt đẹp cho con dù trong hoàn cảnh nào.

Mẹ thương con cò trong ca dao lận đận, mẹ dành cho con bao tình yêu thương. Cánh tay dịu hiền của mẹ, che chở cho con, lời ru câu hát êm đềm và dòng sữa mẹ ngọt ngào đã nuôi con khôn lớn. Tình mẫu tử qua lời thơ thật cảm động và sâu sắc. Nhịp thơ như nhịp vỗ về thể hiện sự yêu thương dào dạt vô bờ bến.

Ngủ yên ! Ngủ yên ! Cò ơi, chớ sợ ! .

Cành có mềm, mẹ đã sẵn tay nâng !

Trong lời ru của mẹ thấm hơi xuân,

Con chưa biết con cò, con vạc,

Con chưa biết những cành mềm mẹ hát,

Sữa mẹ nhiều, con ngủ chẳng phân vân.

Điệp ngữ “ngủ yên”, “con chưa biết”,”con cò” làm cho giọng thơ trở nên đầm ấm, ngọt ngào, thiết tha êm dịu. Nhịp điệu ru cứ trôi đi khi điệp ngữ “ngủ yên !” lặp lại ba lần trong khổ thơ thứ hai – khi mẹ nói đến tình bạn ấu thơ của con với cò trắng. Nhà thơ thật yêu trẻ khi ông để cho người mẹ hát:

… Cho cò trắng đến làm quen

Cò đứng ở quanh nôi

Rồi cò vào trong tổ.

Con ngủ yên thì cò cũng ngủ.

Và thật đẹp, hình ảnh cò và đứa con ngủ chung trong tổ như hai thiên thần bé nhỏ: "Cánh của cò, hai đứa đắp chung đôi".

Ngắm nhìn con thơ ngủ mà lòng mẹ dạt dào mong ước, con sẽ lớn khôn, con đến trường đi học:

Mai khôn lớn, con theo cò đi học

Cánh cò trắng bay theo gót đôi chân.

Mai sau lớn lên con sẽ làm thi sĩ. Cuộc đời con nhiều sáng tạo, mải miết chuyên cần “bay hoài không nghỉ”. Hình ảnh cánh cò trắng bay… thể hiện ước mơ đẹp đẽ của mẹ về cuộc đời tương lai của con. Con sẽ nối chí cha. Một câu hỏi đến với mẹ hiền :

Lớn lên, lớn lên, lớn lên…

Con làm gì ?

Con làm thi sĩ

Cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ

Trước hiên nhà

Và trong hơi mát câu văn…

Dù con làm thi sĩ hay không làm thi sĩ, con sẽ làm một nghề nào đó có ích cho đời, thì cánh cò trắng tuổi thơ vẫn theo lời ru của mẹ đi với con suốt cuộc đời dài… Đoạn thơ cuối, tiếng ru con, tiếng hát của mẹ hiền cất lên. Ở phần thơ này, từ hình ảnh cò trong lời ru, tác giả nói về lòng mẹ và cuộc đời.

Dù ở gần con,

Dù ở xa con,

Lên rừng xuống bể,

Cò sẽ tìm con,

Cò mãi yêu con.

Con dù lớn vẫn là con của mẹ,

Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con.

Chữ “dù”, “vẫn” được điệp lại, ý’ thơ được khẳng định tình mẫu tử bền bỉ, sắt son. Có gì cao hơn núi, có gì sâu hơn biển và có gì bao la hơn là lòng mẹ thương con. Hai câu cuối của khổ thơ đã triết lí thật sâu sắc về lòng mẹ. Quả thật, mỗi bước ta đi trong đời lúc nào cũng có mẹ theo bên, nếu có lỡ chân sa ngã, mẹ lại đỡ ta dậy, nâng bước ta đi tiếp trên đường đời. Ôi, lòng mẹ của chúng con ơi !

Mười câu cuối bài thơ đượm chất triết lí trữ tình. Nghĩ về con cò trong ca dao, nghĩ về cuộc đời con mai sau, người mẹ nghĩ về thân phận, số phận những con cò nhỏ bé, đáng thương trong cuộc đời xưa và cuộc đời nay.

À ơi!

Một con cò thôi,

Con cò mẹ hát

Cũng là cuộc đời

Vỗ cánh qua nôi.

Phải chăng người mẹ hiền đang băn khoăn về con cò trong những câu hát xưa mà nghĩ về cuộc đời:

Con cò mà đi ăn đêm

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao

Ông ơi ông vớt tôi nao

Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng

Có xáo thì xáo nước trong

Đừng xáo nước đục đau lòng cò con.

Thác trong còn hơn sống đục, ấy là ý vị cuộc đời đáng trọng xưa nay.

Ngủ đi! Ngủ đi!

Cho cánh cò, cánh vạc,

Cho cả sắc trời

Đến hát

Quanh nôi.

Bài thơ khép lại bằng hình ảnh một cuộc đời mới bình yên, êm ả, hạnh phúc của con thơ… Bài thơ Con cò mang âm điệu đồng dao, nhịp thơ và giọng thơ thấm vào hồn ca dao, dân ca một cách đằm thắm, nhẹ nhàng. Năm mươi mốt câu thơ tự do, câu ngắn nhất hai chữ, câu dài nhất tám chữ đan xen, kết thành lời ru ngân nga, ngọt ngào, mang ý nghĩa sâu sắc: Bài thơ ca ngợi tình mẹ bao la, sâu sắc, ca ngợi cuộc đời đầy ắp nhân tình. Bài thơ đã nói với chúng ta: Tất cả hãy vì trẻ thơ. Tình mẫu tử thật thiêng liêng, cao quý!

Hình tượng con cò bao quát toàn bộ bài thơ được khai thác từ trong ca dao truyền thống và được tác giả phát triển, xây dựng thành ý nghĩa biểu tượng cho tấm lòng người mẹ, và ý nghĩa của lời hát ru trong cuộc đời mỗi con người.

Thân bài Phân tích bài thơ “con cò”của Chế Lan Viên.

Mở đầu bài thơ là hình ảnh con cò qua những lời ru hát ầu ơ của mẹ, của bà, hình ảnh của những người phụ nữ nông dân vất vả, cực nhọc nhưng giàu đức hy sinh và những câu ca dao dùng làm lời hát ru.

“Con cò bay lả bay la

Bay từ Cổng phủ bay ra cánh đồng

Con cò bay lả bay la

Bay từ cửa phủ bay về Đồng Đăng…”

Đây là những cánh cò bay lả bay la dọc theo chiều dài của những cánh đồng lúa xanh tít tắp, bay về những mái nhà tranh bình yên. Hình ảnh con cò gợi cuộc sống xưa cũ từ làng quê đến phố xá, thong thả, bình yên, ít biến động. Cuộc sống ấy là quê hương thân yêu với cánh cò trải rộng. Hình ảnh con cò là nét rất riêng, rất duyên dáng, dịu dàng, đặc trưng cho làng quê Việt Nam. Con cò ấy phải chăng là hồn của quê hương, mà mẹ gửi vào giấc ngủ của đứa con.

Hình ảnh con cò trong lời ru của mẹ còn là “Con cò ăn đêm, con cò xa tổ, cò gặp cành mềm, cò sợ xáo măng”. Đó là hình ảnh cánh cò vất vả, lam lũ trong ca dao:

“Con cò mà đi ăn đêm

Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao

Ông ơi ông vớt tôi nao

Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng”

Hay câu ca dao:

“Cái cò lặn lội bờ sông

Gánh gạo nuôi chồng tiếng khóc nỉ non.”

Đó là cánh cò tần tảo, là hình ảnh của người mẹ, người phụ nữ nhọc nhằn, vất vả, lặn lội kiếm sống nuôi chồng, nuôi con. Đây không còn là con cò trắng bình yên vô tư lự mà đã trở thành biểu tượng của những người nông dân vất vả, cực chẳng đã, thậm chí còn vất vả hơn khi cò gặp cành mềm.

Qua những lời ru của mẹ, hình ảnh con cò đến với tâm hồn tuổi thơ ấu một cách vô tư. Đây chính là sự khởi đầu của con đường đi vào thế giới tâm hồn mỗi con người, của những lời ru, lời ca dao dân ca, qua đó là cả điệu hồn dân tộc. Ở tuổi ấu thơ, đứa trẻ chưa thể hiểu và chưa cần hiểu nội dung ý nghĩa của những lời ru này

“Con chưa biết con cò con vạc.

Con chưa biết những cành mềm mẹ hát”.

Chúng chỉ cần được vỗ về trong âm điệu ngọt ngào, dịu dàng của lời ru để đón nhận bằng trực giác vô thức tình yêu vô bờ bến và sự che chở của người mẹ: “Sữa mẹ nhiều con ngủ chẳng phân vân”.Nhịp 2 và vẫn đóng mở ngân vang, xen kẽ nhau trong từng dòng thơ kết hợp với biện pháp tu từ nhân hóa và so sánh đã tạo nên vẻ đẹp cho câu thơ, làm cho ý thơ thêm sâu sắc. Đoạn thơ khép lại bằng hình ảnh thanh bình của cuộc sống, bằng giấc ngủ say nồng của trẻ thơ.

Hình ảnh con cò đi vào trong tâm hồn trẻ thơ cùng với âm điệu ngọt ngào, dịu dàng của lời ru trở nên gần gũi và sẽ theo con trong suốt chặng đường đời:Từ lời ru của mẹ, con cò bước ra làm quen với đứa con bé bỏng. Thế rồi cò trở thành người bạn thân thiết, gần gũi.

Khi còn ở trong nôi “Con ngủ yên thì cò cùng ngủ. Cánh của cò hai đứa đắp chung đôi”. Khi con đi học “Mai khôn lớn con theo cò đi học. Cánh trắng cò bay theo gót đôi chân”. Và khi con đã trưởng thành “Cánh cò trắng lại bay hoài không nghỉ. Trước hiên nhà, và trong hơi mát câu văn”.

Như vậy, con cò đã trở thành người bạn đồng hành thân thiết hơn bất cứ người bạn nào. Cánh cò không mệt mỏi bay qua mọi không gian và thời gian, luôn ở bên con từ trong nôi, từ mái trường, từ hiên nhà, từ câu văn. Cánh cò ấy dường như tung tay theo từng ước mơ, khao khát của con. Như vậy, hình ảnh con cò là biểu tượng về lòng mẹ, là sự dìu dắt, nâng đỡ dịu dàng, bền bỉ của mẹ và mẹ mong cho con có tâm hồn yêu quê hương.

Hình ảnh con còn là biểu tượng cho tấm lòng yêu con của người mẹ, theo con suốt cuộc đời: Từ sự thấu hiểu tấm lòng người mẹ, nhà thơ đã khái quát một quy luật tình cảm có ý nghĩa sâu sắc và bền vững: “Con dù đã lớn vẫn là con của mẹ. Đi hết đời lòng mẹ vẫn theo con”. Câu thơ giàu chất trí tuệ, triết lý. Triết lý của trái tim. Điệp từ “dù”, “vẫn” đã khẳng định tình mẫu tử là bền chặt, sắt son. Có gì cao hơn núi, có gì sâu hơn biển, và có gì bao la bằng lòng mẹ yêu con.

“Dù ở gần con

Dù ở xa con

Lên rừng xuống bể

Cò sẽ tìm con

Cò mãi yêu con

Con dù lớn vẫn là con của mẹ

Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con

À ơi!

Một con cò thôi

Con cò mẹ hát

Cũng là cuộc đời

Vỗ cánh qua nôi

Ngủ đi, ngủ đi!

Cho cánh cò, cánh vạc

Cho cả sắc trời

Đến hát

Quanh nôi”

Phần cuối bài thơ trở lại với âm hưởng lời ru và đúc kết hình tượng con cò trong những lời ru ấy “Một con cò thôi. Con cò mẹ hát. Cũng là cuộc đời. Vỗ cánh qua nôi”. Đúng vậy, chỉ một con cò trong lời ru của mẹ thôi mà ẩn chứa bao bài học, bao ý nghĩa về cuộc đời. Bài học ấy, ý nghĩa ấy đến với con thật nhẹ nhàng sâu lắng, qua âm điệu thiết tha của những lời ru. Không có lời ru, cuộc đời con thiệt thòi, nghèo nàn biết mấy.

Có thể nói hình tượng con cò không có gì là xa lạ đối với thơ ca Việt Nam nhưng bằng tài năng của mình, Chế Lan Viên đã mang tới cho ta một hình tượng con cò rất mới, rất lạ nhưng lại rất Việt Nam. Con cò đến với con như một người bạn, người đồng hành cùng con trong giấc ngủ êm đềm.