Bố cục:

- Phần 1 (từ đầu đến "biết đó là triệu bất tường"): Cuộc sống xa hoa vô độ trong phủ Chúa.

- Phần 2 (đoạn còn lại): Sự tác oai tác quái, nhũng nhiễu dân chúng của bọn quan lại dưới quyền Chúa.

Hướng dẫn soạn bài:

Câu 1: Thói ăn chơi xa xỉ, vô độ của chúa Trịnh và các quan lại hầu cận trong phủ được được miêu tả thông quan những cảnh và những việc cụ thể:

- Việc xây dựng đình đài và thú ngao du vô độ

- Miêu tả tỉ mỉ những cuộc bài trí dạo chơi của chúa Trịnh

- Việc thu sản vật, thứ quý; Việc bày vẽ trang trí trong phủ gây phiền nhiễu, tốn kém.

Tác giả kín đáo bộc lộ thái độ chủ quan của mình trước việc ăn chơi xa xỉ của chúa Trịnh khi miêu tả cảnh vườn trong phủ Chúa: "Mỗi khi đêm thanh cảnh vắng, tiếng chim kêu vượn hót ran khắp bốn bề, hoặc nửa đêm ồn ào như trận mưa sa gió táp, vỡ đổ tan tành, kẻ thức giả biết đó là triệu bất tường.". Cảm nhận của tác giả về cái "triệu bất tường" mang ý nghĩa như sự phê phán, cảnh báo về thói ăn chơi, hưởng lạc sa hoa trên mồ hôi, xương máu của nhân dân sẽ dẫn đến cảnh suy tàn, tan vỡ tang thương.

Câu 2:

Bọn quan hầu cận trong phủ chúa, I thé mà làm càn, tác oai tác quái trong nhân dân. Thủ đoạn của chúng là hành động vừa ăn cắp vừa la làng, người dân như thế là bị cướp của tới hai lần, bằng không thì phải tự tay hủy bỏ của quý của mình. Đó là điều hết sức vô lí, bất công.

Trong đoạn văn tác giả kể lại một sự việc đã xảy ran gay tại gia đình mình để tăng sức thuyết phục cho những chi tiết chân thực mà tác giả đã ghi chép ở trên, đồng thời cũng làm cho cách viết phong phú, sinh động. Cảm xúc của tác giả được gửi gắm qua sự việc một cách kín đáo.

Câu 3: Sự khác nhau giữa thể tùy bút và truyện là:

- Tuỳ bút là thể văn dùng để ghi chép những con người và sự việc cụ thể, có thực, qua đó người viết chú trọng bộc lộ thái độ, cảm xúc, suy tư, nhận thức đánh giá của mình về con người và cuộc sống. Truyện là thể văn phản ánh hiện thực qua bức tranh mở rộng của đời sống qua các sự kiện, biến cố xảy ra trong cuộc đời con người.

- Truyện thường phải có cốt truyện và nhân vật; cốt truyện được trình bày có mở đầu, diễn biến, kết thúc; nhân vật được xây dựng có đặc điểm ngoại hình, chi tiết miêu tả nội tâm, diễn biến tâm lí,… Tuỳ bút là sự ghi chép tuỳ hứng, có khi tản mạn, không theo một cốt truyện nào mà chủ yếu nhằm bộc lộ tình cảm, thái độ của tác giả.

Luyện tập:

Câu hỏi (trang 63 SGK): Tình trạng đất nước ta vào thời vua Lê - chúa Trịnh cuối thế kỉ XVIII.

Đất nước ta vào thời vua Lê - chúa Trịnh cuối thế kỉ XVIII rơi vào tình cảnh vô cùng hỗn độn, lũng loạn. Vua chúa thì ăn chơi hưởng lạc, sống cuộc sống xa hoa. Trong phủ Chúa đầy đủ những loại chim quý, thú lạ, cây cổ thụ,... những thứ. Người đứng đầu triều đình không chăm lo triều chính, bỏ mặc nhân dân, bọn quan lại ỷ vào điều đó mà hành động ngang ngược, nhũng nhiễu. Đến cả những nhà giàu cũng không yên với chúng, phải bỏ của ra để thoát tội giấu vật cung phụng do chúng gán cho. Nhà có loài cây nào quý cũng đành phải chặt bỏ. Nhưng chưa hết, thời bấy giờ, cuộc sống của dân đen đói khổ tới mức có cả núi vàng cũng không mua nổi gạo mà ăn. Người không có tiền thì phải bỏ ruộng bỏ vườn, đi bóc vỏ cây, bắt chuột mà ăn. Đương lúc loạn lạc, người ta còn lấy cả thịt người để làm thức ăn đem bán. Thật khốn đốn vô cùng!

Ý nghĩa - Giá trị:

- Qua bài học, học sinh nhận thức được bối cảnh đất nước ta trong thời kì vua Lê - chúa Trịnh.

- Học sinh thấy được nét đặc sắc trong tùy bút của Phạm Đình Hổ như: bút pháp miêu tả, sự kết hợp nhuần nhuyễn các phương thức miêu tả, trần thuật, tự sự,...

1. Thói ăn chơi xa xỉ của chúa Trịnh và các quan lại hầu cận được miêu tả thông qua những chi tiết nào? Hãy nhận xét về lời văn ghi chép sự việc của tác giả. Tại sao kết thúc đoạn văn miêu tả này, tác giả lại nói: kẻ thức giả biết đó là triệu bất thường.

Trả lời:

- Việc xây dựng đình đài và thú ngao du vô độ;

- Miêu tả tỉ mỉ những cuộc bài trí dạo chơi của chúa Trịnh;

- Việc thu sản vật, thứ quý; Việc bày vẽ trang trí trong phủ gây phiền nhiễu, tốn kém.

Tác giả kín đáo bộc lộ thái độ chủ quan của mình trước việc ăn chơi xa xỉ của chúa Trịnh khi miêu tả cảnh vườn trong phủ Chúa: “Mỗi khi đêm thanh cảnh vắng, tiếng chim kêu vượn hót ran khắp bốn bề, hoặc nửa đêm ồn ào như trận mưa sa gió táp, vỡ đổ tan tành, kẻ thức giả biết đó là triệu bất tường.”. Cảm nhận của tác giả về cái “triệu bất tường” mang ý nghĩa như sự phê phán, cảnh báo về thói ăn chơi, hưởng lạc sa hoa trên mồ hôi, xương máu của nhân dân sẽ dẫn đến cảnh suy tàn, tan vỡ tang thương.

2. Bọn quan lại hầu cận trong phủ chúa đã nhũng nhiễu dân bằng những thủ đoạn nào? Tìm hiểu ý nghĩa đoạn văn cuối bài: "Nhà ta ở phường Hà Khẩu ... cũng vì cớ ấy"

Trả lời:

- Bọn quan lại hầu cận trong phủ Chúa đã “nhờ gió bẻ măng”, nhũng nhiễu, vơ vét của dân bằng những thủ đoạn trơ tráo, trắng trợn, vừa ăn cướp vừa la làng: “Họ dò xem nhà nào có chậu hoa cây cảnh, chim tốt khiếu hay, thì biên ngay hai chữ “phụng thủ” vào. Đêm đến, các cậu trèo qua tường thành lẻn ra, sai tay chân đem lính đến lấy phăng đi, rồi buộc cho tội đem giấu vật cung phụng để dậm doạ lấy tiền. Hòn đá hoặc cây cối gì to lớn quá thì thậm chí phải phá nhà huỷ tường để khiêng ra. Các nhà giàu bị họ vu cho là giấu vật cung phụng, thường phải bỏ của ra kêu van chí chết, có khi phải đập bỏ núi non bộ, hoặc phá bỏ cây cảnh để tránh khỏi tai vạ.”.

- Kết thúc bài tuỳ bút, tác giả ghi lại việc có thực đã từng xảy ra trong nhà mình: “Nhà ta ở phường Hà Khẩu, huyện Thọ Xương, trước nhà tiền đường có trồng một cây lê, cao vài mươi trượng, lúc nở hoa, trắng xoá thơm lừng; trước nhà trung đường cũng trồng hai cây lựu trắng, lựu đỏ, lúc ra quả trông rất đẹp, bà cung nhân ta đều sai chặt đi”. Câu chuyện thực xảy ra ở chính gia đình tác giả có tác dụng làm tăng thêm tính xác thực, sinh động cho những chứng cứ lên án chúa Trịnh và quan lại.

3. Theo em, thể văn tùy bút có gì khác so với thể truyện mà các em đã học ở bài trước?

Trả lời:

- Tuỳ bút là thể văn dùng để ghi chép những con người và sự việc cụ thể, có thực, qua đó người viết chú trọng bộc lộ thái độ, cảm xúc, suy tư, nhận thức đánh giá của mình về con người và cuộc sống. Truyện là thể văn phản ánh hiện thực qua bức tranh mở rộng của đời sống qua các sự kiện, biến cố xảy ra trong cuộc đời con người.

- Truyện thường phải có cốt truyện và nhân vật; cốt truyện được trình bày có mở đầu, diễn biến, kết thúc; nhân vật được xây dựng có đặc điểm ngoại hình, chi tiết miêu tả nội tâm, diễn biến tâm lí. Tuỳ bút là sự ghi chép tuỳ hứng, có khi tản mạn, không theo một cốt truyện nào mà chủ yếu nhằm bộc lộ tình cảm, thái độ của tác giả.

LUYỆN TẬP: Căn cứ vào bài Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh, hãy viết đoạn văn ngắn trình bày những điều em nhận thức được về tình trạng đất nước ta vào thời vua Lê - chúa Trịnh cuối thế kỉ XVIII.

Gợi ý trả lời:

- Đất nước ta vào thời vua Lê - chúa Trịnh cuối thế kỉ XVIII rơi vào tình cảnh vô cùng hỗn độn, lũng loạn.

- Vua chúa thì ăn chơi hưởng lạc, sống cuộc sống xa hoa, không chăm lo triều chính, bỏ mặc nhân dân, bọn quan lại ỷ vào điều đó mà hành động ngang ngược, nhũng nhiễu.

- Cuộc sống người dân vô cùng khốn cùng, cực khổ.

Hướng dẫn trả lời câu hỏi trang 63 sách giáo khoa Ngữ Văn 9 tập 1:

1 - Trang 63 SGK:

Thói ăn chơi xa xỉ của chúa Trịnh và các quan lại hầu cận được miêu tả thông qua những chi tiết nào? Hãy nhận xét về lời văn ghi chép sự việc của tác giả. Tại sao kết thúc đoạn văn miêu tả này, tác giả lại nói: "... kẻ thức giả biết đó là triệu bất tường" ?

Trả lời:

Chúa cho xây dựng nhiều cung điện, đình đài ở các nơi để thỏa ý thích đi chơi, ngắm cảnh đẹp: Li cung Thụy Liên trên Tây Hồ, núi Từ Trầm, núi Dũng Thủy. Việc xây dựng đình đài cứ làm liên tục, hao tiền tốn của nhà nước vô cùng.

- Những cuộc chơi ở Tây Hồ được tác giả miêu tả tỉ mỉ diễn ra thường xuyên (mỗi tháng ba bốn lần), nhiều người hầu hạ (binh lính, thị thần, các quan hỗ tụng), nhiều trò giải trí tốn kém, lố lăng (bày trò mua bán quanh bờ hồ, bọn nhạc công hoà nhạc giúp vui).

- Chúa cho lệnh thu lấy những vật quý trong thiên hạ “trân cầm dị thú, cổ mộc, quái thạch, chậu hoa cây cảnh" đem về để tô điểm phủ Chúa.

Các chi tiết về cảnh vật và sự việc đưa ra được tác giả miêu tả và thuật lại một cách cụ thể, chân thực và khách quan, thể hiện đầy đủ bộ mặt ăn chơi xa xỉ của Chúa Trịnh và bọn quan lại hầu cận.

- Kết thúc đoạn văn, tác giả lại nói,... kẻ thức giả biết đó là triệu chứng bất thường. Cảnh là cảnh thực ở những khu vườn rộng đầy chim quý, thú lạ, cổ thụ lâu năm, đá có hình thù kì lạ... được tô điểm như bến bề, đầu non nhưng âm thanh lại gợi cảm giác ghê rợn: Mỗi khi đêm thanh cảnh vắng, tiếng chim kêu vượn hót vang khắp bốn bề hoặc nửa đêm ồn ào như trận mưa sa gió táp, vỡ tổ tan đàn...

Đây không còn là cảnh vui tươi yên bình mà tác giả xem đó là điềm chẳng lành như báo trước sự suy vong của một triều đại chỉ biết ăn chơi hưởng lạc trên mồ hôi, nước mắt của dân lành.

2 - Trang 63 SGK:

Bọn quan lại hầu cận trong phủ chúa đã nhũng nhiễu dân bằng những thủ đoạn nào ? Tìm hiểu ý nghĩa đoạn văn cuối bài: "Nhà ta ở phường Hà Khẩu... cũng vì cớ ấy".

Trả lời:

Thời Chúa Trịnh Sâm, bọn hoạn quan hầu cận trong phủ chúa rất được sủng ái bởi chúng có thể giúp chúa đắc lực trong việc bày các trò ăn chơi, hưởng lạc. Do thế, chúng cũng ỷ thế nhà chúa mà hoành hành, tác oai tác quái trong nhân dân. Bọn quan hầu cận trong phủ Chúa thừa gió bẻ măng, nhũng nhiễu người dân để dậm doạ lấy tiền. Thủ đoạn của chúng là hành động vừa ăn cướp, vừa la làng, người dân như thế là bị cướp của tới hai lần, bằng không thì cũng phải tự tay hủy bỏ của quý của mình. Đó là điều hết sức vô lí, bất công. Bọn hoạn quan vừa vơ vét để ních đầy túi tham, vừa được tiếng mẫn cán trong việc nhà chúa.

- Kết thúc đoạn văn miêu tả thủ đoạn của bọn hoạn quan này, tác giả kể lại một sự việc đã từng xảy ra ngay tại gia đình mình: Bà mẹ của tác giả đã phải sai chặt đi một cây lê và hai cây lựu quý, rất đẹp trong vườn nhà mình để tránh tai họa. Cách dẫn dắt câu chuyện như thế đã làm gia tăng đáng kể sức thuyết phục.

3* - Trang 63 SGK:

Theo em, thể văn tuỳ bút trong bài có gì khác so với thể truyện mà các em đã học ở bài trước?

Trả lời:

Thể loại tùy bút nhằm ghi chép về những con người, những sự việc cụ thể, có thực, qua đó tác giả bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ, nhận thức, đánh giá của mình về con người và cuộc sống. Sự ghi chép ở đây là tùy theo cảm hứng chủ quan, có thể tản mạn, không cần gò bó theo hệ thống, kết cấu gì nhưng vẫn tuân theo một tư tưởng, cảm xúc chủ đạo (Ví dụ: Ở bài này là thái độ phê phán thói ăn chơi xa xỉ và tệ nhũng nhiễu nhân dân của bọn vua chúa và lũ quan lại hầu cận). Lối ghi chép của tùy bút giàu chất trữ tình hơn ở các loại ghi chép khác (ví dụ như bút kí, kí sự).

Còn thể loại truyện phản ánh cuộc sống thông qua số phận con người, có cốt truyện, nhân vật, theo một nghệ thuật diễn đạt nhất định, ví dụ: Chuyện người con gái Nam Xương của Nguyễn Dữ.

Luyện tập:

Qua bài Chuyện cũ trong phủ Chúa Trịnh và bài đọc thêm chúng ta có thể thấy rõ thực trạng đất nước ta vào thời vua Lê chúa Trịnh cuối thể kỉ XVIII. Đây là một thời kì lịch sử đen tối của chế độ phong kiến Việt Nam được Phạm Đình Hổ ghi chép mộ cách cụ thể, chân thực. Một giai đoạn lịch sử đen tối, mục nát vua chúa chỉ biết ăn chơi, hưởng lạc bọn quan lại tham lam, nhũng nhiễu và tình cảnh khốn khó của nhân dân bằng cách ghi chép khách quan, trung thực.

Nhận xét – Ý nghĩa:

Tác phẩm phản ánh thói xa hoa của vua chúa và sự nhũng nhiễu của bọn quan lại thời Lê - Trịnh qua thể văn tùy bút với cách ghi chép cụ thể, sinh động, khách quan.

I. Tác giả, tác phẩm:

1. Tác giả (các em tham khảo phần giới thiệu về tác giả Phạm Đình Hổ trong SGK Ngữ văn 9 Tập 1).

2. Tác phẩm:

* Xuất xứ: Văn bản Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh được trích từ tác phẩm Vũ trung tùy bút – một tác phẩm đặc sắc của Phạm Đình Hổ gồm có 88 mẩu chuyện nhỏ.

* Thể loại: Văn bản Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh được viết theo thể loại tùy bút (ghi chép tùy hứng, tản mạn, không cần hệ thống, kết cấu gì).

* Bố cục: Văn bản có thể được chia làm 2 phần

Phần 1: từ đầu => “đó là triệu bất tường” : Nói về thói ăn chơi xa xỉ vô độ của chúa Trịnh Sâm.
Phần 2: còn lại : Sự nhũng nhiễu của bọn quan lại.

II. Hướng dẫn soạn bài:

Câu 1:

* Thói ăn chơi xa xỉ của chúa Trịnh và các quan lại hầu cận được miêu tả qua những chi tiết:

Xây dựng đền đài liên miên
Bọn nội thần bày trò lố lăng, tốn kém: giải trò mua bán, bài trí dàn nhạc khắp nơi
Thói ngao du vơ vét sản vật quý của dân
* Lời văn ghi chép sự việc của tác giả mang tính khách quan, không thể hiện quá nhiều, bởi những sự việc mà tác giả kể lại đã đủ bóc trần bản chất xã hội và cho người đọc thấy được thái độ của tác giả.

* Kết thúc đoạn văn miêu tả này, tác giả nói : “… kẻ thức giả đó biết là triệu bất tường”, đây chính là lời dự báo về một thảm họa ắt sẽ xảy ra nếu xã hội vẫn cứ hỗn loạn như thế này.

Câu 2:

* Bọn quan lại hầu cận trong phủ chúa đã nhũng nhiễu dân bằng những thủ đoạn: hành động vừa ăn cắp vừa la làng, người dân chỉ có 2 sự lựa chọn, một là bị cướp tới hai lần, hai là tự tay hủy bỏ của quý của mình => Điều này hết sức vô lí và bất công.

* Ý nghĩa đoạn cuối bài: “Nhà ta ở phường Hà Khẩu… cũng vì cớ ấy”, đây là đoạn văn tác giả đã kể lại sự việc diễn ra ngay tại gia đình mình để tăng sức thuyết phục cho những chi tiết mà ông đã ghi chép ở trên. Đồng thời, đoạn văn cũng bộc lộ thái độ bất bình, phẫn nộ, căm tức của tác giả.

Câu 3: Theo em, sự khác nhau giữa thể tùy bút và thể truyện là:

Thể truyện: thường phải có cốt truyện và nhân vật, có thể là thật hoặc do tác giả tưởng tượng. Nhân vật trong truyện được xây dựng qua ngoại hình, tính cách, tâm lí,… Truyện thường phản ánh hiện thực qua bức tranh mở rộng của đời sống qua những sự kiện, biến cố xảy ra trong cuộc đời của nhân vật.
Thể tùy bút: ghi chép tùy hứng, tản mạn những sự việc có thật, nhưng không theo một cốt truyện nào. Qua đó, người viết chú trọng bộc lộ thái độ, cảm xúc, suy tư, nhận thức, đánh giá của mình về con người và cuộc sống.44

Luyện tập:

Hiện thực nước ta dưới thời vua Lê – chúa Trịnh cuối thế kỉ XIII là thời kì chế độ phong kiến mục rỗng, thối nát. Vua chúa, quan lại lo ăn chơi hưởng lạc, cướp trắng trợn của cải dân chúng, không chăm lo đến kinh tế, không màng việc nước thế sự. Đời sống nhân dân loạn lạc đói kém, cơ cực vô cùng.

Bố cục:

Văn bản Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh được chia làm 2 phần như sau:

Phần 1: Từ đầu... là triệu bất thường

Nội dung: Miêu tả khung cảnh bên trong phủ chúa để cho thấy thói ăn chơi xa xỉ của chúa

Phần 2: Còn lại

Nội dung: Cho thấy sự nhũng nhiễu của đám quan lại trong triều.

Câu 1 (Trang 63 SGK Ngữ văn 9 tập 1):

Thói ăn chơi xa xỉ của chúa Trịnh và các quan lại hầu cận được miêu tả qua những chi tiết:

- Xây dựng đền đài liên miên

- Bọn nội thần bày trò lố lăng, tốn kém: giải trò mua bán, bài trí dàn nhạc khắp nơi

- Thói ngao du vơ vét sản vật quý của dân

- Lời văn ghi chép sự việc của tác giả mang tính khách quan, không thể hiện quá nhiều, bởi những sự việc mà tác giả kể lại đã đủ bóc trần bản chất xã hội và cho người đọc thấy được thái độ của tác giả.

- "kẻ thức giả đó biết là triệu bất tường”: tác giả đã sớm lường được trước, đó là lời dự cảm, cảnh báo của tác giả trước tình trạng xã hội như lúc bấy giờ. Nếu không thay đổi chắc chắn sẽ gặp phải hậu quả khôn lường.

Câu 2 (Trang 63 SGK Ngữ văn 9 tập 1):

- Bọn quan lại hầu cận trong phủ chúa đã nhũng nhiễu dân bằng những thủ đoạn: hành động vừa ăn cắp vừa la làng, người dân chỉ có 2 sự lựa chọn, một là bị cướp tới hai lần, hai là tự tay hủy bỏ của quý của mình => Điều này hết sức vô lí và bất công.

- Ý nghĩa đoạn cuối bài: “Nhà ta ở phường Hà Khẩu… cũng vì cớ ấy”, đây là đoạn văn tác giả đã kể lại sự việc diễn ra ngay tại gia đình mình để tăng sức thuyết phục cho những chi tiết mà ông đã ghi chép ở trên. Đồng thời, đoạn văn cũng bộc lộ thái độ bất bình, phẫn nộ, căm tức của tác giả.

Câu 3 (Trang 63 SGK Ngữ văn 9 tập 1):

Phân biệt thể loại tùy bút với thể loại truyện:

- Thể truyện: phải có nhân vật, các nhân vật có thể dựa trên người thật hoặc do tác giả tự vẽ ra, phải gắn với cốt truyện. Nhân vật trong truyện được xây dựng qua ngoại hình, tính cách, tâm lí,… Truyện thường phản ánh hiện thực qua bức tranh mở rộng của đời sống qua những sự kiện, biến cố xảy ra trong cuộc đời của nhân vật.

- Thể tùy bút: là một thể loại bút ký theo xu hướng tản mạn, tùy hứng, không nhất thiết phải có nhân vật, cũng không cần có cốt truyện. Chủ yếu là bày tỏ cảm xúc, thái độ, quan điểm của tác giả đối với những gì được thể hiện, được nhắc đến.

Luyện tập:

Ta có thể tóm lại nội dung tác phẩm bằng các ý sau:

- Thứ nhất, thể hiện và phản ánh những sự ăn chơi, xa hoa, hào nhoáng, xa xỉ của phủ Chúa

- Cho thấy bộ mặt của đám quan lại vô độ, nhũng nhiễu nhân dân

- Đời sống của người dân phải chịu nhiều cay đắng, khổ cực. Cuộc sống xa hoa, xa xỉ của chúa đối lập với sự đói nghèo, túng thiếu của nhân dân, chúa và bọn quan lại không chăm lo đến nhân dân, chỉ hưởng thụ, chơi bời

- Thể hiện một xã hội rối ren, loạn lạc